بخشی از متن پاورپوینت قياس عقلي :
قیاس (منطق)
قیاس یکی از اصطلاحات به‌کار رفته در علم منطق بوده و به‌معنای استدلالِ از کلی به جزئی, دارای هیات تالیفیِ مفید یقین به حسب صورت است.
فهرست مندرجات
1 - تعریف حجت و استدلال2 - انواع حجت و استدلال
3 - تعریف قیاس
4 - قیود تعریف
5 - صدق و کذب نتیجه
6 - انقسام قیاس
7 - اشکال در اعتبار قیاس
7.1 - شبهه
7.2 - پاسخ
8 - تفاوت قیاس منطقی با قیاس اصولی
9 - مستندات مقاله
10 - پانویس
11 - منبع
تعریف حجت و استدلال
اصلی‌ترین بخش منطق, "مباحث حجت" است؛ یعنی مباحث پیرامون معلوم تصدیقی که موجب شناخت و کشف مجهول تصدیقی می‌شود. "حجت", مجموع قضایای معلومی است که موجب کشف قضیه‌ای مجهول می‌گردد, و "استدلال", تنظیم و تالیف یک سلسله قضایا برای کشف قضیه‌ای مجهول است. حجت را گاهی "دلیل" می‌نامند؛ زیرا دلالت به مطلوب می‌کند. و گاهی به لحاظ نحوه ترکیب و آماده سازی قضایا برای دلالت, "استدلال" نامیده می‌شود.
[1] مظفر, محمدرضا, المنطق, ص231.
[2] ابن‌سینا, حسین بن عبدالله, منطق المشرقیین, ص10.
[3] مظفر, محمدرضا, المنطق, ص300.
انواع حجت و استدلال
انواع حجت و استدلال غیر مباشر عبارتند از: قیاس, استقرا و تمثیل. قیاس مهم‌ترین قسم از اقسام حجت است, زیرا در علوم حقیقی تنها تصدیقاتی مورد اعتماد است که جزمی و یقینی باشند. و تصدیق جزمی و یقینی جز از طریق قیاس به دست نمی‌آید.
[4] مشکوهالدینی, عبدالمحسن, منطق نوین مشتمل بر اللمعات المشرقیه فی الفنون المنطقیه, ص397-402.
[5] ابن‌سینا, حسین بن عبدالله, النجاه, ص7.
[6] ابن‌سینا, حسین بن عبدالله, الاشارات و التنبیهات, ص39.
تعریف قیاس
قیاس در لغت به معنای نقل و تشبیه است و در اصطلاح, عبارت است از: "قولٌ مؤلَّفٌ مِن قضایا متی سلّمت لَزِمَ عنه لذاته قولٌ آخر؛ قولی مرکب از چند قضیه که چون مورد قبول و مسلَّم فرض گردد, ذاتا قضیه دیگر از آن لازم آید".
[7] مظفر, محمدرضا, المنطق, ص235.
[8] ابن‌سینا, حسین بن عبدالله, النجاه, ص51.
[9] علامه حلی, حسن بن یوسف, الجوهر النضید, ص98.
قیاس, استدلال از کلی بر جزئی است مثل: "هوا جسم است, و هر جسمی دارای وزن است, پس: هوا دارای وزن است".قیود تعریف
قید "متی سلّمت" اشاره به عدم اشتراط تسلیم بالفعل نسبت به مقدمات دارد, و قید "لَزِمَ عنه" باعث خروج استقرا و تمثیل می‌شود که امکان تخلف نتیجه وجود دارد و حدّ اکثر, مفید ظنّ هستند, و قید "لذاته" قیاس مساوات و مانند آن را خارج می‌کند که نتیجه حاصل از آن متّکی به مقدمه خارجی است.
قید "متی سلّمت" را متاخرین بر تعریف قیاس افزوده‌اند با این توجیه که با قید "لَزِمَ عنه" قیاس جدلی و خطابی و مغالطی و شعری از شمول تعریف خارج می‌شوند زیرا مفید یقین نیستند, با این که از مصادیق قیاس هستند. اما کسانی که قید "تسلیم شدن به مقدمات" را ضروری نمی‌دانند معتقدند که قیاس, صورت دلیل است, و دلیل از جهت صورت, مستلزم قضیه دیگر است و راستی و درستی قیاس بستگی به درستی اجزا و مقدمات ندارد. یعنی اینکه حجت قیاسی دارای دو جز است؛ جز مادی و جز صوری. و ماهیت قیاس, همان جز صوری و هیات تالیفی اجزا است که به اشکال چهارگانه منقسم می‌گردد. و منطق صوری فقط متکفل صحت تنظیم اجزا و هیات تالیفی است.
[10] سبزواری, ملاهادی, شرح المنظومه, ص75.
[11] مظفر, محمدرضا, المنطق, ص236.
صدق و کذب نتیجه
صحت قیاس مستلزم صدق نتیجه نیست زیرا از هیات تنظیم اجزا, یعنی قیاس, همین اندازه به دست می‌آید که بین صورت تالیفی مقدمات و صورت مطلوب, رابطه‌ای موجود است. مثلاً قیاسِ: "هر انسانی سنگ است, و هر سنگی بینا نیست, پس: هیچ انسانی بینا نیست" در نهایت صحت و درستی است, هر چند نتیجه, صحیح و صادق نیست زیرا کذب نتیجه مربوط به کذب ماده قیاس است. اما با توجه به ماهیت قیاس, بدون تردید, صدق مقدمات قیاس مستلزم صدق نتیجه است هر چند از کذب قیاس, کذب نتیجه لازم نیاید چنانکه از صدق نتیجه نیز صدق قیاس لازم نمی‌آید, زیرا این لازم, عام‌تر است از ملزوم.
[12] خواجه نصیرالدین طوسی, محمد بن محمد, اساس الاقتباس, ص297.
انقسام قیاس
قیاس به لحاظ صورت به "قیاس اقترانی" و "قیاس استثنائی", و به لحاظ ماده به صناعات خمس (برهان, جدل, خطابه, مغالطه و شعر) تقسیم می‌شود.
[13] قطب‌الدین رازی, محمد بن محمد, تحریر القواعد المنطقیه فی شرح رساله الشمسیه, ص138-139.
[14] شیرازی, قطب‌الدین, دره التاج (منطق), ص123.
اشکال در اعتبار قیاس
مخالفان علم منطق سعی کرده‌اند از طریق زیر سؤال بردن اعتبار قیاس, که مهم‌ترین و معتبر‌ترین شیوه استدلال به لحاظ صورت است, اعتبار کلّ منطق را مورد تردید قرار دهند. در همین راستا گفته شده:
شبهه
قیاس در همه ضروب و اشکال آن, بر یک مقدمه کلّی تکیه دارد, و هر قاعده کلی نیز از طریق استقرا و فحص از جزئیات آن به دست آمده است. و اکثر قواعد عام و کلی دارای افراد غیر متناهی بوده و استقرای تام در مورد آنها ممکن نیست. بنابراین لازم می‌آید اکثر قواعد مورد استفاده در استدلالات قیاسی, ظنّی باشند و در نتیجه, اکثر ادله به کار رفته در مباحث فلسفی و مانند آن, ظنی و غیریقینی باشند.
[15] مجتهد خراسانی (شهابی), محمود, رهبر خرد, ص248-249.
[16] ابوحامد غزالی, محمد بن محمد, معیار العلم فی فن المنطق, ص108.
[17] تفتازانی, عبدالله بن شهاب‌الدین, الحاشیه علی تهذیب المنطق, ص344.
[18] ابن‌سینا, حسین بن عبدالله, الشفا (منطق), ج2, ص9.
پاسخ
در پاسخ این شبهه گفته شده: استقرا دارای صور مختلف است؛ گاهی استقرا مبتنی بر مجرد مشاهده است که در مواردی که همه افراد کلی مورد مشاهده واقع نمی‌شوند, استقرا نمی‌تواند مفید یقین باشد. اما گاهی استقرا , علاوه بر مشاهده, با تعلیل همراه بوده و از طریق مشاهده و تعلیل, علت حکم در افراد استقرا شده به دست می‌آید و بعد از دستیابی به علت حکم است که به تعمیم آن نسبت به سایر افراد, که به مشاهده در نیامده‌اند, مبادرت می‌شود. و بدیهی است که استقرای معلَّل, مفید یقین است. و منشا حکم در بسیاری از قضایای کلی از این قبیل است.
در برخی دیگر از موارد استقرا , از آنجا که مماثلت و مشابهت کامل میا