بخشی از متن پاورپوینت قمر (ابهام زدايي) :
شمس و قمر
شمس به سیاره مخصوصی اطلاق می‌شود که در فارسی آن را خورشید نامند و قمر سیاره آسمانی است که از خورشید نور گرفته و شب‌هنگام به زمین می‌تاباند.
فهرست مندرجات
1 - شمس و قمر در لغت و اصطلاح2 - وجه تسمیه ماه به قمر
3 - واژه شمس و قمر در قرآن
4 - آیت و مخلوق بودن شمس و قمر
5 - حساب زمان با ماه و خورشید
5.1 - علت تقدم خورشید بر ماه در آیه
5.2 - منازل مختلف ماه
5.2.1 - تفصیل منازل مختلف ماه
5.3 - نظم خورشیدو ماه
6 - نظم عبادات با ماه و خورشید
6.1 - اوقات نماز در بیان قرآن
6.1.1 - نمازهای پنج‌گانه
6.1.2 - قرآن فجر
6.2 - امر به تسبیح پیش از طلوع و غروب
6.2.1 - مقصود از تسبیح
7 - ضیا و نور بودن ماه و خورشید
7.1 - منشأ نور خورشید و ماه
7.2 - تعبیر به ضیا
8 - سراج و نور بودن خورشید و ماه
9 - هدف قرآن از بیان آیات
10 - ماه و خورشید در خدمت انسان
10.1 - علت تسخیر ماه و خورشید
11 - پرستش ماه و خورشید
11.1 - اختصاص سجده به خدا
11.2 - سبب منع از سجده
12 - داستان حضرت سلیمان
12.1 - وضعیت اعتقادی بلقیس و قومش
12.2 - علت خورشید‌پرستی قوم سبأ
13 - محاجه حضرت ابراهیم با مشرکین
13.1 - مرحله اول محاجه
13.2 - مرحله دوم محاجه
13.3 - مرحله سوم محاجه
13.4 - علل گمراهی مشرکان
14 - قسم خداوند به ماه و خورشید
14.1 - علل قسم خوردن خداوند
15 - قیامت و خورشید و ماه
15.1 - مراد از جمع خورشید و ماه در آیه
15.2 - درهم پیچیده شدن خورشید
15.2.1 - معنای تکویر
16 - پانویس
17 - منبع
شمس و قمر در لغت و اصطلاح
"شَمس" در لغت به قرص و روشنایی منتشر از آن گفته می‌شود؛
[1] راغب اصفهانی, حسین بن محمد, المفردات فی غریب القرآن, ص267.
و در اصطلاح اسم عَلَم برای سیاره مخصوصی است که در فارسی به "خورشید" تعبیر می‌شود و "قَمَر" سیاره آسمانی است که از خورشید نور گرفته و شب‌هنگام به زمین می‌تابد و تا حدودی سطح زمین را روشن می‌کند.[2] مصطفوی, حسن, التحقیق فی کلمات القرآن الکریم, ج6, ص115.
وجه تسمیه ماه به قمر
اگر "ماه" را "قمر" گفته‌اند به خاطر بیاض (سفیدی) آن است, که بعد از سه شب آخر, تا آخر ماه در آسمان در حال رؤیت است.
[3] راغب اصفهانی, حسین بن محمد, المفردات فی غریب القرآن, ص412.
واژه شمس و قمر در قرآن
"شمس" در قرآن کریم 33 مرتبه تکرار شده,
[4] قرشی بنایی, علی اکبر, قاموس قرآن, ج4, ص67.
و "قمر" 27 بار, که مراد از آن قمر زمین است, نه اقمار کرات دیگر.[5] قرشی بنایی, علی اکبر, قاموس قرآن, ج6, ص33.
آیت و مخلوق بودن شمس و قمر
خدای متعال در بیان خالقیت خویش به خلقت و عظمت ماه و خورشید پرداخته و می‌فرماید:
(وَ هُوَ الَّذِی خَلَقَ اللَّیلَ وَالنَّهارَ وَالشَّمْسَ وَالْقَمرَ...)
[6] انبیا/سوره21, آیه33.
(او کسی است که شب و روز و خورشید و ماه را آفرید...).در قرآن قبل از [7] مذکور پنج برهان بر یگانگی خدای سبحان اقامه شده و این ششمین برهان است که اشاره به خلقت شب, روز, آفتاب و مهتاب شده تا به مشرکان ساختگی بودن بت‌ها را بفهماند و عاجز بودنشان را در آفرینش خلایقی همچون ماه و خورشید بیان بکند.
[7] نجفی خمینی, محمد جواد, تفسیر آسان, ج12, ص227.
چون ماه و خورشید ظهور و وضوحشان شدیدتر از آنست که دلالت آن دو بر مبدأ علیم, حکیم و قادر درک نشود.
[8] گنابادی, سلطان محمد, تفسیر بیان السعاده فی مقامات العباده, ج9, ص348.
از سویی دیگر به آیت بودن مخلوقات خدا اشاره شده که از جمله آن ماه و خورشید است:
(وَ مِنْ آیاتِهِ اللَّیلُ وَالنَّهارُ وَالشَّمْسُ وَالْقَمَر...)
[9] فصلت/سوره41, آیه37.
(و از نشانه‌های او, شب و روز و خورشید و ماه است...).در این آیه به نشانه‌ای از توحید فعل و نظام یک‌نواخت عالم‌گیر جهان اشاره شده که از جمله آن نظام شب و روز است که در اثر طلوع و غروب خورشید صورت می‌گیرد, و روشنایی و تاریکی آن فضای جهان را فرا می‌گیرد و در اثر این نظام خاص نیاز موجودات زمین همه در اثر تابش نور و تیرگی شب تأمین می‌شود؛ و از سویی نظام جهان و موجودات عالم که بر آن طلوع و غروب استوار است, شاهد وحدت مدبر جهان است؛ لذا آیه شریفه به این‌که خورشید و ماه جزو عوامل طبیعی است, یادآوری نموده و با توجه دادن به آفریدگار آن دو و سایر کرات, بشریت را از پرستش مخلوق نهی نموده است.
[10] حسینی همدانی, انوار درخشان, ج14, ص430-431.
خورشید و ماه از آیات بارز خدای سبحان هستند که هر یک در مقرّ خود با هدایت ناظم و مربّی عالم, انجام وظیفه می‌دهند و ذره‌ای از مدار خود تجاوز نمی‌کنند؛ لذا خورشید و ماه با تمام عظمت و حشمتی که دارند, مطیع فرمان اویند و وجود و بقائشان وابسته به اراده حق تعالی است؛ پس سزاوار نیست که بندگان به آنها سجده و اظهار ذلت نمایند.
[11] بانو اصفهانی, مخزن العرفان در تفسیر قرآن, ج11, ص334.
حساب زمان با ماه و خورشید
قرآن کریم در مواضع مختلف بیان می‌دارد که حساب و نظم امور در جهان هستی, توسط ماه و خورشید انجام می‌گیرد:
(الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ بِحُسْبان)
[12] الرحمن/سوره55, آیه5.
(خورشید و ماه با حساب منظّمی می‌گردند).آیه شریفه در بیان حرکت ماه و خورشید و کره زمین نیست, بلکه بیان آیه اینست که حساب روز, شب, ماه و سال از ابتدای خلقت عالم تا انقراض آن با ماه و خورشید نگه داشته می‌شود و این نعمت بسیار بزرگی است که هیچ محاسبه‌ای بدون وجود خورشید و ماه معلوم نمی‌شد.
[13] طیب, سیدعبدالحسین, اطیب البیان فی تفسیر القرآن, ج12, ص371.
علت تقدم خورشید بر ماه در آیه
علت این‌که خورشید بر ماه مقدم شده, چون خورشید علاوه بر حساب ماه, سال و... حساب فصول را نیز تعیین می‌کند.
[14] ابن عاشور, محمد بن طاهر, التحریر و التنویر, ج11, ص69.
منازل مختلف ماه
همچنین در بیانی دیگر خداوند به منازل مختلف ماه و عدد سال‌ها اشاره نموده و می‌فرماید:
(وَالْقَمَرَ نُوراً وَ قَدَّرَهُ مَنازِلَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِینَ وَ الْحِسابَ...)
[15] یونس/سوره10, آیه5.
(ماه را نور قرار داد و برای آن منزل‌گاه‌هایی مقدّر کرد, تا عدد سال‌ها و حساب (کارها) را بدانید...).تفصیل منازل مختلف ماه
ماه شب اول, هلال باریکی است که در شب‌های بعدی تا نیمه ماه بزرگ‌تر شده و به صورت قرص کامل درمی‌آید و از نیمه ماه به بعد, تدریجا نقصان یافته تا این‌که یک یا دو روز آخر ماه در تاریکی محاق فرو می‌رود؛ سپس دوباره به شکل هلال ظاهر می‌گردد که این دگرگونی بیهوده نیست؛ بلکه یک تقویم بسیار دقیق و طبیعی است که مردم حساب تاریخ امور زندگی خود را نگه دارند.
[16] مکارم شیرازی, ناصر, تفسیر نمونه, ج8, ص225.
نظم خورشیدو ماه
قرآن کریم در بیان چرخش و نظم خورشید و ماه, و روز و شب در عالم می‌فرماید:
(لَاالشَّمْسُ ینْبَغِی لَها أَنْتُدْرِکَ الْقَمَرَ وَ لَااللَّیلُ سابِقُ النَّهار...)
[17] یس/سوره36, آیه40.
(نه خورشید را سزاست که به ماه رسد, و نه شب بر روز پیشی می‌گیرد...).مراد از این تعبیر این است که بفهماند تدبیر الهی چنین نیست که روزی جاری شود و روزی از ایام متوقف گردد؛ بلکه تدبیری است دائمی و خلل‌ناپذیر که مدت معینی ندارد تا بعد از تمام شدن آن مدت به وسیله تدبیری دیگر نقض گردد.
[18] طباطبایی, محمد حسین, المیزان فی تفسیر القرآن(ترجمه), ج17, ص134.
نظم عبادات با ماه و خورشید
زمان آغاز و پایان بسیاری از اعمال عبادی با طلوع و غروب ماه و خورشید مشخص می‌شود.
اوقات نماز در بیان قرآن
به عنوان نمونه, قرآن اوقات نماز را چنین بیان می‌کند:
(أَقِمِ الصَّلاهَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ إِلی غَسَقِ اللَّیلِ وَ قُرْآنَ الْفَجْر...)
[19] اسرا /سوره17, آیه78.
(نماز را از زوال خورشید (هنگام ظهر) تا نهایت تاریکی شب (نیمه شب برپا دار؛ و همچنین قرآن فجر) نماز صبح را...).
نمازهای پنج‌گانه
آیه شریفه شامل نمازهای پنج‌گانه می‌شود.
نمازهای زوال خورشید, نماز ظهر و نماز عصر و نمازهای تاریکی شب, نماز مغرب و نماز عشا است و مقصود از "قرآن فجر" نماز صبح است.
[20] طبرسی, فضل بن حسن, مجمع البیان فی تفسیر القرآن, ج6, ص282.
قرآن فجر
و این‌که نماز صبح را "قرآن فجر" بیان نموده, چون مشتمل بر قرائت قرآن است, و روایات همه در نماز صبح بودن این تعبیر متفقند.
[21] طباطبایی, محمدحسین, المیزان فی تفسیر القران, ج13, ص175.
امر به تسبیح پیش از طلوع و غروب
همچنین خدای تبارک, رسول خدا را امر می‌کند که پیش از طلوع و غروب خورشید به تسبیح حق تعالی بپردازد:
(...وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ قَبْلَ الْغُرُوبِ وَ مِنَ اللَّیلِ فَسَبِّحْهُ...)
[22] ق/سوره50, آیه39-40.
(...و پیش از طلوع آفتاب و پیش از غروب تسبیح و حمد پروردگارت را بجا آور؛ و در بخشی از شب او را تسبیح کن...).مقصود از تسبیح
مقصود از تسبیح در آیه شریفه نماز است؛ اما نماز را تسبیح نامیده, زیرا نماز اولاً مشتمل بر تسبیح و تحمید است که مراد از پیش از طلوع و غروب خورشید نماز صبح, ظهر و عصر است و منظور از تسبیح در شب, نماز مغرب و عشا است.
[23] بروجردی, سید ابراهیم, تفسیر جامع, ج6, ص431.
ثانیاً نماز بهترین موضع برای تسبیح پروردگار است و اوقات مخصوصی بر آن تعیین شده که در آیات قرآن با تعبیرات گونانون اوقات نمازها از جمله نماز یومیه بیان شده است. رجوع شود به سوره‌های هود آیه 114 و طه آیه 130 و....
[24] هود/سوره11, آیه114.
[25] طه/سوره20, آیه130.
[26] صادقی تهرانی, محمد, الفرقان فی تفسیر القرآن بالقران, ج28, ص298-299.
ضیا و نور بودن ماه و خورشید
خداوند در قرآن کریم خورشید را به ضیا و ماه را به نور بودن توصیف کرده است:
(هُوَ الَّذِی جَعَلَ الشَّمْسَ ضِیا ً وَ الْقَمَرَ نُوراً...)
[27] یونس/سوره10, آیه5.
(او کسی است که خورشید را روشنایی, و ماه را نور قرار داد...).منشأ نور خورشید و ماه
نور خورشید به ذات آن است و حرارت شدیدی دارد؛ اما قمر دارای طبیعت سردی است که از خود نوری ندارد, بلکه نور خود را از خورشید می‌گیرد.
[28] طیب, سیدعبدالحسین, اطیب البیان فی تفسیر القرآن, ج6, ص349.
تعبیر به ضیا
و از سویی "ضیا " در جایی گفته می‌شود که تاریکی را برطرف نماید, هم‌چنان‌که روشنی خورشید ظلمت شب را می‌برد؛ ولی نور لازم نیست که پیش از آن تاریکی بوده باشد.
[29] طیب, سیدعبدالحسین, اطیب البیان فی تفسیر القرآن, ج1, ص414.
سراج و نور بودن خورشید و ماه
در تعبیری دیگر خورشید را سراج و ماه را نور معرفی کرده که اشاره به همان مطلب است؛ یعنی اشعه خورشید اصیل و ذاتی است, ولی نور کره ماه در اثر کسب از نور و ضیا خورشید می‌باشد:
[30] حسینی همدانی, انوار درخشان, ج17, ص103.
(وَ جَعَلَ الْقَمَرَ فِیهِنَّ نُوراً وَ جَعَلَ الشَّمْسَ سِراجاً)
[31] نوح/سوره71, آیه16.
(و ماه را در میان آسمان‌ها مایه روشنایی, و خورشید را چراغ فروزانی قرار داده است.).هدف قرآن از بیان آیات
نکته قابل توجه اینست که این آیات در حقیقت برای اثبات ربوبیت خداوند و توجه دادن به تدبیر الهی در امور بندگان است که انسان با مشاهده این نعمت‌های عظیم, متوجه خالق حقیقی شده, در نتیجه عبودیت او منحصر به خدای سبحان می‌گردد.
[32] طباطبایی, محمدحسین, المیزان فی تفسیر القران(ترجمه),, ج20, ص49.
ماه و خورشید در خدمت انسان
خداوند در قرآن مجید (در سوره‌های ابراهیم, آیه 32-33, نحل, آیه 14, حج, آیه 36-37 و آیه 65, لقمان, آیه 20, زخرف, آیه 13, جاثیه, آیه 12-13 و...
[33] ابراهیم/سوره14, آیه32.
[34] نحل/سوره16, آیه14.
[35] حج/سوره22, آیه36-37.
[36] حج/سوره22, آیه65.
[37] لقمان/سوره31, آیه20.
[38] زخرف/سوره43, آیه13.
[39] جاثیه/سوره45, آیه12-13.
) بالاترین ارزش و عظمت را به انسان قائل شده, بطوری‌که تمام کائنات را مسخّر او بیان نموده است.خدای متعال آفتاب, ماه, ستارگان و... را آفریده, درحالیکه همه به امر او جاری و طبق مشیت او جریان دارند؛ (اشاره به سوره اعراف, آیه 54.
[40] اعراف/سوره7, آیه54.
)[41] طباطبایی, محمدحسین, المیزان فی تفسیر القرآن, ج8, ص147.
و در برابر ذات اقدس احدیت سجده می‌کنند؛ (اشاره به سوره حج, آیه 18.[42] حج/سوره22, آیه18.
) و از سویی کل عالم هستی از جمله خورشید و ماه, برای خدمت‌رسانی به انسان معرفی شده است؛ (اشاره به سوره‌های نحل, آیه 12 و عنکبوت, آیه 61 و...[43] نحل/سوره16, آیه12.
[44] عنکبوت/سوره29, آیه61.
(وَ سَخَّرَ لَکُمُ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ دائِبَین...)[45] ابراهیم/سوره14, آیه33.
(و خورشید و ماه را -که با برنامه منظّمی در کارند- به تسخیر شما درآورد...).علت تسخیر ماه و خورشید
یعنی ماه و خورشید نیز برای انسان‌ها و در راستای منافع آنها قرار داده شده و تدبیر خداوند در مسخر کردن این دو برای بندگانش بر هر عاقلی که بیاندیشد, آشکار است؛ مگر این‌که کسی از روی عناد این تدبیر ربوبی را انکار کند.
[46] طوسی, محمدبن حسن, التبیان فی تفسیر قرآن, ج6, ص297.
پرستش ماه و خورشید
برخی انسان‌های ضعیف که افق دیدشان در سطح پایین است و در مادیات, منجمد شده‌اند, خورشید و ماه را پرستش می‌نمودند؛ چون منبع همه برکات مادی منظومه, خورشید است از جمله نور, گرما, نزول باران, رویش گیاهان, رنگ‌های زیبای گل‌ها و... که همه از برکت پرتو وجود خور