بخشی از متن پاورپوینت کنز العرفان :
احکام القرآن (سیوری)
کتاب احکام القرآن سیوری (پاورپوینت کنز العرفان فی فقه القرآن) تألیف جمال‌الدین ابوعبدالله مقداد بن عبدالله بن محمد بن حسین بن محمد سیوری حلی اسدی, معروف به فاضل مقداد, از بزرگان اصحاب و مشایخ است. وی عالم, فاضل, متکلم, محقق و فقیهی توانا بود و در سال 826 درگذشت و در نجف اشرف مدفون گشت.
او تالیفات گران‌قدر و ارزشمندی دارد؛ از جمله همین کتاب و کتاب دیگرش التنقیح الرائع فی شرح مختصر النافع در فقه و اثر دیگر وی اللوامع فی المباحث الکلامیه و همچنین کتاب النافع المختصر فی شرح الباب الحادی عشر.
این کتاب نیز بر اساس ابواب فقه ترتیب یافته و در دو جز و یک مجلد چاپ شده (این کتاب اخیرا زیر نظر استاد محقق, واعظ زاده خراسانی و با تحقیق فاضل محترم, سیدمحمد قاضی به روش عالی و در نهایت اتقان, با پیشنهاد مجمع التقریب الاسلامی به چاپ رسیده است.) و فواید بسیاری دارد و به رغم اختصار, بحث را کامل کرده و نهایت ایجاز ولی در حد کفایت به مباحث متناسب لغوی و ادبی پرداخته است, که خود دلالت بر تبحر و مهارت مؤلف در ادب و لغت و بیان و نیز قدرت استدلال و استواری او در اقامه برهان دارد.
فهرست مندرجات
1 - معرفی مؤلف1.1 - آثار
1.2 - وفات
2 - آیات الاحکام
3 - اولین نویسنده آیات الاحکام
4 - مشهورترین کتاب‌های آیات الاحکام
5 - تعداد آیات الاحکام
6 - خصوصیات
7 - تفاوت کنزالعرفان با زبده البیان
7.1 - اهمیت به شهرت و اجماع
7.2 - توجه به ترکیبات نحوی
7.3 - استفاده از روایات
8 - پانویس
9 - منبع
معرفی مؤلف
مؤلف این اثر گران ارج, مقداد بن عبدالله سیوری است. درباره نام مؤلف دو احتمال مطرح شده است. مرحوم خوانساری (1313ق) می‌نویسد:(سُیوری منسوب به سُیور است و سیور یکی از روستاهای حلّه است. این‌مطلب از پدر شیخ بهایی حسین بن عبدالصمد عاملی (984ق) نقل شده است. احتمال دیگری هم در وجه تسمیه وجود دارد که درست نیست. گفته‌اند سیور منسوب به سیور (جمع سَیر) است, و سیر پوست دباغی شده‌ای است که برای ساخت زین اسب و مانند آن به‌کار می‌رود و براساس احتمال دوم گفته‌اند که یکی از اجداد مقداد, چنین شغلی داشته است).
[1] موسوی خوانساری, محمدباقر, روضات الجنات, ج7, ص174.
مقداد بن عبدالله سیوری, بعدها به فاضل مقداد شهرت یافت؛ به طوری که هر جا سخن از فاضل مقداد است, مراد همین مقداد بن عبدالله است.
فاضل مقداد بسیار زیبا روی بود. زبانی فصیح و صدایی بسیار رسا داشت. او متکلم, اصولی, منطقی, نحوی, فقیه, مفسر و صاحب‌نظر در علوم عقلی و نقلی بود.
آثار
کتاب‌های او در هر یک از رشته‌ها, مورد توجه علما و فقها و برخی از آن‌ها کتاب درسی حوزه‌های علمیه بوده است.
فاضل مقداد در فقه و اصول از پیروان فاضلین یعنی محقق حلی (675ق) و علامه حلی (726ق) است؛ هر چند از شاگردان شهید اول محمد بن جمال‌الدین عاملی (776ق) است.
او در علم فقه صاحب کتاب تنقیح الرائع فی شرح مختصر الشرائع است. این کتاب یکی از مشهورترین شرح‌های المختصر النافع است. علامه آقا بزرگ تهرانی در الذریعه و سید عبداللطیف کوه کمری در مقدمه التنقیح الرائع شروح دیگری را بر این کتاب معرفی کرده‌اند.
اولین کسی که به شر ح المختصر النافع دست زد, خود مؤلف بود که آن را با عنوان المعتبر شرح کرد. شاگردش حسن بن ابی‌زینب آبی, دومین شرح را با عنوان کشف الرموز نگاشت. وی از مؤلف در کتاب‌های فقهی با عنوان فاضل آبی یاد کرده است.
مردا از فاضلین در کتاب‌های فقهی, محقق حلّی و علامه حلّی است. ولی بعضی از مؤلفین با صفت فاضل معروف‌اند؛ مانند: فاضل آبی؛ فاضل مقداد؛ فاضل جواد (جواد بن اسدالله کاظمی (زنده در1040ق؛ صاحب مسالک الافهام)؛ فاضل سبزواری (محمدباقر سبزواری(1091ق)؛ فاضل قطیفی صاحب ایضاح النافع.
کتاب التنقیح الرائع از نظر زمانی سومین کتابی است که به شرح المختصر النافع پرداخته و پس از مدتی کوتاه, احمد بن فهد حلی (845ق) دو شرح بر آن نوشته است با عنوان المهذب البارع و المقتصر. مؤلف در این کتاب به شیوه‌ای جالب به شرح عبارات محقق پرداخته و در بعضی موارد نکاتی را آورده که در کتاب‌های فقهی پیش از آن یاد نشده. از جمله آرای او در این کتاب, معتبر دانستن مراسیل شیخ طوسی است که این‌مطلب در کتابی غیر از آن یافت نشده. توضیح این‌که شیخ طوسی گاه روایاتی را بدون ذکر سند آورده و فرموده:روی عن الصادق (علیه‌السلام), و در واقع شیخ طوسی این گونه روایات را حجّت دانسته است؛ همان‌طور که وی گاهی در کتاب النهایه و المبسوط شیخ طوسی فتوایی را ذکر کرده و بعد فرموده:(رواه أصحابنا). فاضل مقداد این‌گونه موارد را هم مثل صورت سابق معتبر می‌داند.
یکی از کتاب‌های فاضل مقداد در کلام, شرح باب حادی عشر است که از کتاب‌های درسی حوزه بوده و بارها از سوی علما شرح شده.
کتاب دیگر شرح نهج المسترشدین است که در سال 792ق از نوشتن آن فراغت یافت. تألیف دیگر فاضل مقداد کتاب اللوامع اللالهیه است.
فاضل مقداد کتاب معروف دیگری به نام نضد القواعد الفقهیه علی مذهب الامامیه دارد. اصل این کتاب, همان کتاب الفوائد و القواعد شهید اول محمد بن مکی عاملی است که شهید در مقدمه آن می‌نویسد: (من اولین کسی هستم که در قواعد فقهیه کتاب نوشتم و نظیر آن تألیف نشده است). فاضل مقداد این کتاب را تنقیح و نگارش جدیدی از آن ارائه کرد و آن را نضدالقواعد الفقهیه نامید.
وفات
فاضل مقداد در نجف در سال 826, روز 26 جمادی الآخر رحلت کرد و در روضه منوره امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) دفن شد و به همین‌جهت به وی نجفی هم می‌گویند.
علامه خوانساری احتمال می‌دهد قبری که در محله شهربان بغداد قرار دارد و به مقبره فاضل معروف است, مقبره همین فاضل مقداد باشد.
[2] خوانساری, محمدباقر, روضات الجنات, ج7, ص175.
[3] شیخ حر عاملی, محمد بن حسن, أمل الآمل, ج2, ص325.
[4] مامقانی, عبدالله, تنقیح المقال, ج3, ص245.
[5] آقابزرگ تهرانی, محمدمحسن, الذریعه, ج1, ص396.
[6] مدرس خیابانی, محمدعلی, ریحانه الادب, ج4, ص282.
[7] قمی, شیخ عباس, الفوائد الرضویه, ص666.
[8] قمی, شیخ عباس, الکنی و الالقاب, ج3, ص10.
[9] بحرانی, یوسف, لؤلؤه البحرین, ص172.
[10] آقابزرگ تهرانی, محمدمحسن, مصفی المقال, ص461.
البته شریف‌زاده گلپایگانی در مقدمه کنزالعرفان, این وجه را بسیار بعید شمرده است.[11] فاضل مقداد, مقداد بن عبدالله, پاورپوینت کنز العرفان, ج1, ص5.
آیات الاحکام
برخی از آیات قرآن, بیان کننده حکمی فقهی هستند و علمای شیعه و سنی اقدام به شرح و تفسیر این گونه آیات کرده‌اند. عنوان آیات الاحکام نام تألیفاتی است که عالمان شیعه در این زمینه نگاشته‌اند؛ مثل آیات الاحکام استرآبادی, و اهل‌سنت و جماعت این‌گونه تألیفات را احکام القرآن نامیده‌اند؛ مانند احکام القرآن جصاص, احکام القرآن ابن العربی و احکام القرآن کیاهراس.
اولین نویسنده آیات الاحکام
به گفته علامه سیدحسن صدر (1353ق) در کتاب تأسیس الشیعه اولین مؤلف در باب آیات الاحکام, محمد بن سائب کلبی است. او در تفسیر صاحب‌نظر و کتاب تفسیری دارد. آرا و نظریات محمد بن سائب در کتاب‌های تفسیری ذکر می‌شود. وی در 146ق رحلت کرد.
علمای اهل‌سنت, ابوعبدالله محمد بن ادریس شافعی (204ق) را اولین مؤلف در آیات الاحکام می‌شمارند, ولی آیت‌الله مرعشی در مقدمه مسالک الافهام می‌گوید:محمد بن سائب کلبی بر او مقدم است.
ابوبکر بیهقی, صاحب کتاب السنن الکبری, آرا و اقوال شافعی را در آیات الاحکام گردآوری کرده و در مقدمه احکام القرآن شافعی نوشته:شافعی بر همه شافعیان منّت دارد, مگر بیهقی که او بر شافعی منت دارد.
مشهورترین کتاب‌های آیات الاحکام
1. اولین کتاب آیات الاحکام که از علمای شیعه در دست است, کتاب فقه القرآن راوندی است. این کتاب در دو جلد به چاپ رسیده است. راوندی (م573ق), از پیروان شیخ طوسی است و سه شرح بر النهایه نوشته و فتاوی او در فقه القرآن مورد توجه فقها بوده است.
2. پاورپوینت کنز العرفان فی فقه القرآن.
3. النهایه فی تفسیر الخسمائه آیه, از عبدالله بحرانی .
4. زبده البیان فی احکام القرآن, تألیف ملااحمد اردبیلی (993ق).
5. مسالک الافهام الی آیات الاحکام, از فاضل جواد (زنده در 1040ق). در میان علمای شیعه سه کتاب کنزالعرفان, زبده البیان و مسالک الافهام, به ترتیب شهرت خاصی دارند.
6. تفسیر شاهی .
7. تفسیر البلابل و القلاقل که به فارسی است. در پنجاه سال اخیر کتاب‌های ارزشمندی در آیات الاحکام نوشته شده است که از آن جمله است:
1. فقه القرآن, از آیت‌الله محمد یزدی (دو جلد).
2. آیات الاحکام, تألیف لاهیجانی امام جمعه لاهیجان که به زبان فارسی پنج جلد آن به‌چاپ رسیده نگاشته شده است.
4. آیات الاحکام, از باقر ایروانی, (دو جلد).
5. آیات الاحکام, تألیف استاد کاظم مدیر شانه‌چی که انتشارات سمت آن را چاپ کرده است.
6. آیات الاحکام, نوشته محمد فاکر میبدی که مقارنه بین آرای شیعه و سنی است.
تعداد آیات الاحکام
فاضل مقداد سیوری می‌گوید:در میان علما مشهور است که تعداد آیات احکام پانصد آیه است, ولی من در کتاب کنزالعرفان تمام آیات را آورده و تکراری‌ها را حذف کرده‌ام و تعداد آن‌ها به پانصد آیه نمی‌رسد.
کسی گمان نکند که ما آیه‌ای را ترک کرده‌ایم؛ هدف آن بوده که آیات الاحکام بررسی شود, نه این‌که تعداد آن‌ها زیاد شود.
[12] فاضل مقداد, مقداد بن عبدالله, کنزالعرفان, ج1, ص5.
فاضل تونی (1072ق) در کتاب الوافیه و نیز ملااحمد نراقی (1245ق) در کتاب مناهج الاصول, یکی از شرایط اجتهاد را احاطه فقیه بر آیات احکام دانسته و گفته‌اند: بنابه اجماع شیعه تعداد آیات الاحکام, پانصد آیه است.
گفتنی است که شیوه بحث از آیات الاحکام, در میان علمای شیعه سنی تفاوت دارد. علمای شیعه به همان سبک کتاب‌های فقهی و به صورت موضوعی از طهارت شروع می‌کنند و تا دیات ادامه می‌دهند و درباره یکایک آیات هر باب بحث می‌کنند؛ همان‌گونه که در فقه القرآن و کنزالعرفان این‌گونه است.
اما معمولاً اهل‌سنت از اول قرآن شروع می‌کنند و هر جا حکمی از آیات استفاده شود, آن را ذکر می‌کنند. از این‌رو, به نظر آنان هر آیه‌ای که بتوان از آن مطلبی را درباره فروع استخراج کرد, در شمار آیات الاحکام است.
خصوصیات
1. کتاب براساس تفسیر موضوعی است و از کتاب طهارت شروع شده و دیات پایان بخش آن است. قبل از این کتاب, قطب الدین راوندی نیز همین سبک را در کتاب فقه القرآن داشته است.
2. مؤلف هر آیه‌ای را که مربوط به احکام بوده, آورده و از آیات تکراری یا آیاتی که ربطی به احکام نداشته, پرهیز کرده است.
3. مؤلف ابتدا تمام آیه را ذکر می‌کند, برخلاف روش اردبیلی (993ق) در زبده البیان که هر فراز آیه را جداگانه آورده و به شرح آن پرداخته است.
4. فاضل مقداد پس از ذکر تمام آیه, به شرح لغات و ترکیب و در بعضی از موارد به ذکر سبب نزول و پس از روشن شدن مضمون آیه, وارد احکامی شده که از آیه شریفه استفاده می‌شود؛ در حالی که اردبیلی هر فراز آیه را جداگانه توضیح می‌دهد و در ذیل همان فراز, معنای لغات, ترکیب و احکام استفاده شده از آن را ذکر می‌کند.
5. کنزالعرفان فی فقه القرآن, علاوه بر آن‌که تفسیر آیات الاحکام است, دو خصوصیت دارد که کتاب‌هایی چون فقه القرآن و زبده البیان ندارند:یکی آن‌که به آرای فقهی علمای اهل سنت توجه داشته است.
دیگر این‌که مؤلف در این کتاب دو مکتب تفسیری شیعه و اهل‌سنت را به خوبی نشان داده و در هر آیه که دو نظریه وجود داشته, به روش تفسیر مقارنه‌ای به بحث پرداخته است. نمونه بارز این ویژگی را در ذیل آیه شریفه 6 مائده و22 نسا
[13] مائده/سوره5, آیه6. .
[14] نسا /سوره4, آیه22. .
که درباره احکام وضو و تیمم است, می‌توان دید. نمونه دیگر در ذیل آیه شریفه 5 سوره بینه[15] بینه/سوره98, آیه5. .
است. وی پس از ذکر آیه:(و ما اُمروا الا لیعبدوا الله مخلصین له الدین) فرموده:بدان که شافعی و احمد و مالک در اشتراط نیت در طهارات, با ما موافقت کرده‌اند و