بخشی از متن پاورپوینت کنز الدقائق :
کنزالدقائق و بحرالغرائب
پاورپوینت کنز الدقائق و بحر الغرائب کتابی با موضوع تفسیر قرآن کریم نوشته میرزا محمد مشهدی قمی (م 1125 ق) است. کنز الدقائق, تفسیری است با ویژگی روایی و ادبی که روایات را همراه با ذکر سند نقل می کند. مؤلف سعی بسیار داشته تا حدیث و روایتی در تفسیر, نادیده گرفته نشود و لذا از جهت روایی, بسیار متأثر از استاد خود, فیض کاشانی صاحب تفسیر صافی و اصفی است. وی در مطالب اولی تفسیر خود, از تفسیر بیضاوی بهره فراوان برده؛ بلکه می‌توان گفت تابع عبارات و ناقل کلمات تفسیر انوار التنزیل است. از این جهت, اگر مسائل نقلی و بیانات کلامی شیعی این تفسیر را کنار بگذاریم, دقیقاً تفسیر انوار التنزیل است.
شاید هدف مفسر از این تألیف چنین بوده است که تفسیر انوار التنزیل را منهای عقاید و افکار غیر شیعی, مناسب ترین تفسیر موجز ادبی و بیانی می‌دانسته است. بنابراین با افزودن روایات اهل بیت (علیهم‌السلام) و آوردن مباحث اعتقادی شیعه و نظریات استاد خود فیض کاشانی, آن را به جامعه شیعی ارائه داده است.
از نظر باب‌بندی و ترتیب و چینش مباحث همانند تفسیر مجمع البیان و برگرفته از این تفسیر است. بدین سان تفسیر کنز الدقائق از تفاسیر ادبی و روایی قرن دوازدهم است که در فضای گرایش به حدیث نگارش یافته و به ربط آیات و اعراب آن هم توجه کرده است.
فهرست مندرجات
1 - تبحر تفسیری مؤلف2 - انگیزه نگارش
3 - دیدگاه بزرگان
3.1 - صاحب روضات الجنات
3.2 - آیت‌الله محمدهادی معرفت
3.3 - سیدمحمدعلی ایازی
3.4 - دیدگاه دیگر بزرگان
4 - ویژگی‌های تفسیر
5 - روش مفسر در روایات
5.1 - برداشت روایات نورالثقلین
5.2 - نقل روایات اهل سنت
5.3 - عدم حذف اسانید
5.4 - مواجهه اجتهادی با روایات
6 - رابطه با تفسیر بیضاوی
7 - شأن نزول
8 - تاثیرپذیری از تفسیر صافی
9 - جایگاه تأویل نزد مؤلف
10 - ذکر بطون مختلف
10.1 - به نقل از ائمه
10.2 - به نقل از بعضی فضلا
11 - وضعیت نسخ و نشر
12 - پانویس
13 - منبع
تبحر تفسیری مؤلف
میرزا محمد مشهدی اگر چه در زمینه‌های اخلاق, فقه, تاریخ و فضائل ائمه (علیهم‌السلام), ادبیات عرب, پاسخ اشکالات بر شیعه, شرح صحیفه سجادیه و زیارت رجبیه و کلام, صاحب تألیفاتی است, لیکن تبحر و تخصص اصلیش در علم تفسیر بوده است. وی علم تفسیر را راس همه علوم دینی و سنگ بنای همه قواعد شرع مقدس دانسته, و در راه وصول به آن از هیچ کوششی دریغ نورزیده است, او معتقد بود, دستیابی منطقی و قابل اعتماد به علم تفسیر, قبل از هر چیز, منوط به تفوق در علوم دینی و انواع صنایع ادبی است.
میرزا محمد مشهدی, قبل از آنکه به تألیف تفسیر شریف (پاورپوینت کنز الدقائق و بحر الغرائب) بپردازد, به حسب همان تخصص, علامه و اعتقادی که به علم تفسیر داشته, تعلیقاتی بر تفسیر کشاف زمخشری و حاشیه شیخ بهائی بر تفسیر بیضاوی, نگاشته است. از آثار قرآنی دیگر مؤلف, تبیان سلیمانی, تفسیر روایی قرآن به زبان فارسی می‌باشد که دو جز آن در کتابخانه آستان قدس رضوی, موجود است.
انگیزه نگارش
مصنف در بیان انگیزه خود می‌فرماید: در گذشته حاشیه‌ای بر تفسیر زمخشری و حاشیه‌ای بر حاشیه شیخ بهایی بر تفسیر (انوار التنزیل) بیضاوی نگاشتم, پس از آن به فکر افتادم که تفسیری تألیف کنم که هم شامل اسرار تنزیل باشد و هم شامل روایات منقول از ائمه اطهار (علیهم‌السلام).
دیدگاه بزرگان
جهت بیان روش مصنف ابتدا به ذکر اقوال بزرگان می‌پردازیم:
صاحب روضات الجنات
صاحب روضات الجنات می‌نویسد: کتابی است بزرگ در تفسیر قرآن با احادیث اهل بیت عصمت (علیهم‌السلام) که هیچ مؤلفی قبل از او همانند آن را تالیف نکرده است. وی معتقد است: تفسیر (پاورپوینت کنز الدقائق) به جهت بیان سند روایات, ذکر تناسب آیات با همدیگر, حل و فصل مشکلات الفاظ آیات, بیان وجوه مختلف اعراب, تبیین لغات و قرائت‌های مختلف بر تفسیر نور الثقلین برتری دارد. و نیز تفسیر نور الثقلین از کتاب (تأویل الآیات الظاهره فی فضائل العتره الطاهره) و بعضی تفاسیر دیگر نقل نمی‌کند, اما پاورپوینت کنز الدقائق از این کتاب‌ها فراوان نقل کرده است.
آیت‌الله محمدهادی معرفت
آیت‌الله معرفت در مقدمه خود بر چاپ انتشارات جامعه مدرسین می‌نویسد: (تفسیر جامعی است که شامل روایات اهل بیت (علیهم‌السلام) و سائر اموری است که مرتبط با قرائت, تنزیل, اعراب, لغت و دقائق ادبی, می‌باشد, در کنار مطالب فلسفی و عرفانی, که دانش‌پژوهان مراکز علمی خصوصا طلاب و فضلا, برای بررسی آیات قرآنی از آن بی‌نیاز نمی‌باشند.), (به حق تفسیر جامع و کاملی است که انسان را از مراجعه به بسیاری تفاسیر معتبر, بی‌نیاز می‌کند.)
ایشان در (التفسیر و المفسرون) می‌فرماید: (این تفسیر ما حصل تفاسیر مهم امامیه است. حسن تعبیر بیضاوی را اختیار نموده, کما اینکه استاد او فیض کاشانی نیز آن را برگزیده است. اسلوب شیخ طبرسی در مجمع را اختیار نموده است, و گزیده‌ای از کشاف و حواشی شیخ بهایی را استفاده کرده است. این تفسیر جمع بین عقل و نقل نموده, روایات منسوب به اهل بیت (علیهم‌السلام) را نقل می‌نماید و مانند فیض مناسبت‌های ادبی, کلامی و عرفانی را بی‌بیان رها نکرده است.)
[1] معرفت, محمدهادی, التفسیر و المفسرون, ج2, ص789.
سیدمحمدعلی ایازی
آقای سیدمحمدعلی ایازی در (المفسرون حیاتهم و منهجهم) می‌نویسد: (تفسیری است که شامل تمام آیات قرآن می‌باشد, ماحصل مهمترین تفاسیر امامیه و اهل سنت است, آمیخته‌ای است بین نقل و عقل, نقل احادیث اهل بیت (علیهم‌السلام) و کلام بیضاوی در تفسیرش, کما اینکه استاد ایشان ملامحسن فیض در صافی انجام داده است, با این تفاوت که (در جایی که روایتی نبوده) فیض, برخی کلمات بیضاوی را گزیده است اما کنز, نفس کلمات و عبارات را آورده و کلمات اصحاب و مفسرین را اضافه می‌کند. از منظری دیگر, این تفسیر, از تفاسیر بلاغی و ادبی و شرح و حاشیه‌ای بر تفسیر بیضاوی نیز محسوب می‌گردد.)
[2] ایازی, سیدمحمدعلی, المفسرون حیاتهم و منهجهم, ص595.
دیدگاه دیگر بزرگان
علامه مجلسی (رحمه‌الله‌علیه) در تقریظ خود بر تفسیر پاورپوینت کنز الدقائق می‌فرماید: آیات الهی را با آثار مروی از اهل بیت (علیهم السلام) تفسیر نموده است, و تلاش خود را در استخراج روایات تفسیری از بین اخبار بذل نموده و قرآن و سنت را در تفسیر خود جمع کرده است.
مرحوم آقاجمال‌الدین خوانساری نیز در تقریظ خود می‌نویسند: این کتاب را از تفاسیر معتبر و کتب مشهور روایی جمع آوری نموده است.
صاحب الذریعه می‌فرماید: تفسیری است بر مبنای روایات اهل بیت (علیهم‌السلام) نظیر تفسیر (نور الثقلین). لیکن بجهت ذکر اسانید, بیان ارتباط آیات, ذکر اعراب و... بهتر از آن می‌باشد, گو اینکه مقتبس از آن است با زیاداتی. تمام آیات قرآن را به شیوه مزجی شرح می‌دهد و سپس به نقل اخبار می‌پردازد.
ویژگی‌های تفسیر
با بررسی اجمالی این تفسیر و با توجه به اقوال علما درباره آن, خصوصیات کلی تفسیر را می‌توان اینچنین ترسیم کرد:
1- شامل همه آیات قرآن می‌باشد.
2- روائی است, سعی در جمع‌آوری روایات تفسیری با ذکر اسناد آنها, نموده است.
3- متعرض مباحث شأن نزول, قرائت, لغت, تجزیه و ترکیب و نکات بلاغی, می‌گردد.
4- اجتهادی است, مطالب را گاهی تجزیه و تحلیل و نقد و تایید می‌نماید و نظر خود را ابراز می‌کند.
5- روایات خود را از تفسیر نور الثقلین گرفته و از کتاب تفسیر الآیات الظاهره فی شان العتره الطاهره و بعض تفاسیر روایی دیگر نقل می‌کند.
6- بیانات مختلف خود را از تفسیر بیضاوی دارد, مقداری از تفسیر کشاف و مجمع نیز اضافه نموده است.
7- شامل مباحث کلامی, فلسفی و عرفانی نیز می‌باشد.
8- از شیوه مزجی استفاده می‌نماید.
9- تفسیری است که به تأویل بیانی و روائی پرداخته است.
10- گاهی به تناسب اقوال مختلف را نقل می‌نماید.
روش مفسر در روایات
در اینجا به روش مفسر درباره روایات تفسیری را بیام می‌کنیم:
برداشت روایات نورالثقلین
برخی از اندیشمندان اشاره داشتند که ایشان روایات منقوله را از تفسیر نور الثقلین برداشت کرده‌اند, بررسی تفصیلی نیز بر این امر گواهی می‌دهد. تحقیقا ایشان بیش از 90 درصد روایات نور الثقلین را با همان ترتیب در تفسیر خود آورده‌اند.
بطور نمونه: از 120 حدیث ابتدای تفسیر که شامل سوره حمد و مقدار کمی از سوره بقره می‌شود, ایشان فقط 4 حدیث را در آنجا نقل نکرده‌اند و 116 حدیث دیگر را تقریبا با همان ترتیب و از همان منابع بدون کم و کاست نقل کرده‌اند. بر این 116 حدیث نور الثقلین, 20 حدیث اضافه نموده‌اند. احادیث اضافه شده از تفسیر قمی, تفسیر عیاشی, تفسیر فرات کوفی و تفسیر منسوب به امام حسن عسکری (علیه‌السلام) بوده است. بخشی از احادیث اضافه شده, بنحوی نسبت به روایات نقل شده, تکراری محسوب می‌شوند. بعید نیست که نور الثقلین بدلیل تکراری بودن, آن احادیث را نقل نکرده باشد.
کتاب دیگری که کنز الدقایق, اکثر احادیث آن را نقل می‌نماید (تأویل الآیات الظاهره فی فضائل العتره الطاهره) تالیف سیدشرف‌الدین علی حسینی استرآبادی غروی از علمای قرن دهم هجری قمری, می‌باشد. بنابراین روایات پاورپوینت کنز الدقائق, روایات منقول در تفسیر نور الثقلین می‌باشد بعلاوه روایات تفسیر (تأویل الآیات...) و بعضی روایات تفسیر فرات کوفی و تفسیر منسوب به امام حسن عسکری (علیه‌السلام) اضافه بر روایاتی از تفسیر قمی, تفسیر عیاشی و تفسیر مجمع البیان که نور الثقلین آنها را نقل نکرده است.(که درصد کمی را شامل می‌شود.)
نقل روایات اهل سنت
(پاورپوینت کنز الدقائق) به سبب در برداشتن معظم تفسیر بیضاوی و نقل از تفسیر کشاف و مجمع البیان, بطور طبیعی در کنار روایات اهل بیت (علیهم‌السلام), برخی روایات اهل سنت را نیز نقل نموده است, بعنوان نمونه
1- ذیل آیه 50 سوره بقره می‌نویسد: ذکر الشیخ الطبرسی, فی تفسیره عن ابن عباس...
[3] قمی مشهدی, محمدرضا, پاورپوینت کنز الدقائق و بحر الغرائب, ج1, ص424, قم, انتشارات دار الغدیر, 1423ق.
2- حدیث آخر تفسیر سوره حمد: عن النبی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) قال: اذ قال الامام, (غیر المغضوب علیهم و لا الضالین) قال الملائکه: آمین... که در تفسیر بیضاوی نقل گردیده است. و او از صحیح بخاری, گرفته است.
[4] قمی مشهدی, محمدرضا, پاورپوینت کنز الدقائق و بحر الغرائب, ج1, ص88, قم, انتشارات دار الغدیر, 1423ق.
اما این احادیث را مصنف, به سبب توجه به تفسیر بیضاوی و مجمع البیان, نقل کرده است و به معنای نقل احادیث اهل سنت از منابع آنها تلقی نمی‌شود. بنابراین ایشان مستقیما, روایتی از تفسیر ابن‌مسعود, ابن‌عباس, صحاح سته, یا حتی تفسیر تبیان, نقل نمی‌کنند.
عدم حذف اسانید
صاحب (روضات الجنات) و شیخ آقابزرگ در (الذریعه) یکی از برتری‌های تفسیر پاورپوینت کنز الدقائق را نسبت به نور الثقلین, مسند بودن آن یا به تعبیری عدم حذف اسانید می‌دانند.
دائره‌المعارف تشیع نیز می‌نویسد: ... (و اسانید روایات را یاد کرده)... از آنجایی که بخش اعظم روایات پاورپوینت کنز الدقائق همان روایات نور الثقلین می‌باشند, تفاوتی بین اسانید کنز و نور الثقلین در این مورد یافت نمی‌شود, چون کنز, احادیث نور الثقلین را با همان اسانیدی که نقل شده, بازگو می‌کند, و در جایی که نور الثقلین با تعبیر (باسناده) خود را از ذکر سند بی‌نیاز می‌بیند, کنز الدقایق نیز همین را نقل می‌کند. البته در جایی که پاورپوینت کنز الدقائق مستقیما از تفسیر (فرات کوفی), (تأویل الآیات الظاهره), تفسیر قمی و تفسیر منسوب به امام حسن عسکری (علیه‌السلام), روایت نقل می‌کند, سند را کامل می‌آورد. احتمال دارد مراد بزرگان از عدم حذف اسناد, این قسمت از کار او باشد.
مواجهه اجتهادی با روایات
تفسیر پاورپوینت کنز الدقائق علاوه بر نقل, صبغه اجتهادی نیز دارد, در مواجهه با روایات فقط به نقل اکتفا نکرده, بلکه در مباحث مختلف اظهار نظرهای متناسب نموده است. مجموعه, اظهارات ایشان را می‌توان به شکل ذیل ترسیم نمود:
الف) اولین و بیشترین مواجهه ایشان, تلقی به قبول روایات منقوله است. و این تلقی با عدم اظهار نظر در مورد آنها نمایان می‌شود.
ب) گاهی به وضعی بودن احادیث نظر داده است, (بعضی از محققین این موضوع را از نقاط قوت تفسیر پاورپوینت کنز الدقائق نسبت به تفسیر نور الثقلین می‌دانند.) بعنوان نمونه در آخرین فرازهای تفسیر سوره حمد, بحث (آمین), درباره نقل احادیث از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) و حضرت علی (علیه‌السلام) می‌نویسد: (و احادیثنا الصحیحه, تدل علی وضع تلک الاخبار).
[5] قمی مشهدی, محمدرضا, پاورپوینت کنز الدقائق و بحر الغرائب, ج1, ص88, قم, انتشارات دار الغدیر, 1423ق.
ج) گاهی به صدور روایت در حال تقیه نظر می‌دهد. مانند ذیل آیه 25 سوره ص می‌نویسد: و الروایه التی رواها علی بن ابراهیم وارده مورد التقیه
[6] قمی مشهدی, محمدرضا, پاورپوینت کنز الدقائق و بحر الغرائب, ج11, ص222, قم, انتشارات دار الغدیر, 1423ق.
د) گاهی می‌فرماید: بیان روایت (احتمالا اصل بیان روایت) جهت انکار مطلب بوده است نه تایید آن ذیل آیه 25 سوره ص می‌نویسد: و یحتمل الورود مورد الانکار لا الاخبار
[7] قمی مشهدی, محمدرضا, پاورپوینت کنز الدقائق و بحر الغرائب, ج11, ص222, قم, انتشارات دار الغدیر, 1423ق.
ه) گاهی بر موافقت روایت با عامه نظر می‌دهد, مانند ذیل آیه 102 سوره بقره, می‌نویسد: فهو موافق لمذهب العامه.
[8] قمی مشهدی, محمدرضا, پاورپوینت کنز الدقائق و بحر الغرائب, ج2, ص111, قم, انتشارات دار الغدیر, 1423ق.
و) گاهی به توجیه روایت, اقدام می‌کند, مانند ذیل آیه سوره بقره می‌نویسد: و المراد من قوله (ع:) ان هذا المثل, ضربه لامیر المؤمنین,... و مانند ج11 ص164 آیه 107 سوره صافات: و قد اختلفت الروایات فی الذبیح... و لا سبیل الی رد الاخبار... و کان الذبیح اسماعیل, لکن اسحاق....
[9] قمی مشهدی, محمدرضا, پاورپوینت کنز الدقائق و بحر الغرائب, ج1, ص302-303, قم, انتشارات دار الغدیر, 1423ق.
ز) گاهی به شرح بعضی فقرات احادیث می‌پردازد ذیل آیه 3 سوره بقره فقوله: (ان تعبدالله کانک تراه) ای: ...
[10] قمی مشهدی, محمدرضا, پاورپوینت کنز الدقائق و بحر الغرائب, ج1, ص117, قم, انتشارات دار الغدیر, 1423ق.
ح) گاهی با شیوه‌های مختلف به جمع روایات می‌پردازد:
1- به شیوه رفع اختلاف ذیل آیه 196 سوره بقره: وما وقع فی الاحادیث الثلاثه من الاختلاف... فانه لا اختلاف بین الاولین فی المعنی...
[11] قمی مشهدی, محمدرضا, پاورپوینت کنز الدقائق و بحر الغرائب, ج2, ص278, قم, انتشارات دار الغدیر, 1423ق.
2- به شیوه رفع تنافی, ذیل آیه 213 سوره بقره: واما ما رواه فی المجمع... فالمراد من الضال, الکافر, والمراد من الاخبار السابقه, الذی علی الفطره, لم‌یهتد الی الحق بالبرهان, فلا منافاه.
[12] قمی مشهدی, محمدرضا, پاورپوینت کنز الدقائق و بحر الغرائب, ج2, ص317, قم, انتشارات دار الغدیر, 1423ق.
یا سوره بقره ذیل آیه 206 می‌نویسد: فلاینافی ما سبق من الاخبار. لان ما ذکر فی الاخبار, سبب نزوله اولا, ثم جری فیمن یشارکه فی بعض اوصافه[13] قمی مشهدی, محمدرضا, پاورپوینت کنز الدقائق و بحر الغرائب, ج2, ص307, قم, انتشارات دار الغدیر, 1423ق.
3- به شیوه اشکال در نقل ذیل آیه 247 بقره: ویمکن الجمع بانهما واحد. والاختلاف من النقله. او من اختلاف التسمیه.
[14] قمی مشهدی, محمدرضا, پاورپوینت کنز الدقائق و بحر الغرائب, ج2, ص383, قم, انتشارات دار الغدیر, 1423ق.
4- به شیوه قبول اختلاف و اراده همه معانی. ذیل آیه 237: ویمکن حمل عباره الآیه, علی اراده کلا المعنیین,... للجمع بین الاخبار.
[15] قمی مشهدی, محمدرضا, پاورپوینت کنز الدقائق و بحر الغرائب, ج2, ص364, قم, انتشارات دار الغدیر, 1423ق.
ط) گاهی در میان اقوال مبتنی بر روایات, یکی را به عنوان صحیح, انتخاب می‌کند. ذیل 247 سوره بقره: والصحیح ما ذکر فی الخبر السالف.
[16] قمی مشهدی, محمدرضا, پاورپوینت کنز الدقائق و بحر الغرائب, ج2, ص385, قم, انتشارات دار الغدیر, 1423ق.
ی) گاهی به فاسد بودن مطالب روایات, بنابر مکتب امامیه, اشاره دارد. ذیل آیه 25: وتلک الاقوال فاسده علی اصل مذهبنا من...
[17] قمی مشهدی, محمدرضا, پاورپوینت کنز الدقائق و بحر الغرائب, ج11, ص222, قم, انتشارات دار الغدیر, 1423ق.
ک) گاهی بر (اظهر) بودن دسته‌ای از روایات, اذعان می‌کند. ذیل آیه 107 سوره صافات, می‌نویسد: وکلا القولین قد رواه اصحابنا عن ائمتنا (علیه‌السلام) الا ان الاظهر فی الروایات انه اسماعیل.
[18] قمی مشهدی, محمدرضا, پاورپوینت کنز الدقائق و بحر الغرائب, ج11, ص164, قم, انتشارات دار الغدیر, 1423ق.
ل) گاهی به یهودی بودن (اسرائیلیات) روایت, نظر می‌دهد. مانند ذیل آیه 102 سوره بقره می‌نویسد: (فمحکی عن الیهود).
[19] قمی مشهدی, محمدرضا, پاورپوینت کنز الدقائق و بحر الغرائب, ج2, ص100, قم, انتشارات دار الغدیر, 1423ق.
رابطه با تفسیر بیضاوی
میرزا محمد مشهدی به تفاسیر کشاف و بیضاوی, علاقه خاصی داشته است, به گونه‌ای که حاشیه‌ای بر کشاف و حاشیه‌ای بر حاشیه شیخ بهایی بر بیضاوی دارد, همین امر سبب شده است که معظم تفسیر بیضاوی را