بخشی از متن پاورپوینت کشور تونس :
پاورپوینت کشور تونس
تونِس, نام کشوری در شمال آفریقا و جنوب دریای مدیترانه است که از غرب با الجزایر و از شرق و جنوب با لیبی هم‌مرز است. پایتخت این کشور شهر تونس است.
فهرست مندرجات
1 - جغرافیای انسانی و طبیعی2 - ذخایر و معادن
3 - وضعیت اقتصادی
4 - ساختار سیاسی و اداری
5 - فرهنگ و آموزش عالی
6 - ارتباطات و رسانه‌ها
7 - روابط خارجی
8 - روابط با ایران
9 - دولتهای حاکم
9.1 - امیر حسن حفصی
9.2 - ابوالعباس حفصی
9.3 - محمد بن حسن حفصی
10 - تونس در دوره عثمانی
10.1 - دوره دای‌ها
10.2 - دوره بایهای مرادی
10.3 - دوره بایهای حسینی
10.3.1 - علی بای دوم
10.3.2 - حموده پاشا حسینی
10.3.3 - حکومت احمدبای
10.3.4 - محمدبای دوم
10.3.4.1 - اقدامات محمدبای
10.3.5 - مشکلات اقتصادی
10.3.6 - وزارت خیرالدین پاشا
10.4 - حمله فرانسه به تونس
11 - تونس در دوران تحت‌الحمایگی
12 - جنبش استقلال و آزادی‌خواه دستور
12.1 - جنگ جهانی دوم
12.2 - اولین اقدام برای استقلال
12.3 - حمایت از استقلال تونس
12.4 - دولت انتقالی
12.5 - امضای معاهده استقلال
13 - تونس در دوران استقلال
14 - فهرست منابع
15 - پانویس
16 - منبع
جغرافیای انسانی و طبیعی
کشور جمهوری تونس در شمال افریقا واقع است و بخشی از مغرب عربی محسوب می‌شود. طول جغرافیایی آن تقریباً بین °7 تا °11 شرقی و عرض جغرافیایی آن بین °30 تا °37 شمالی است.
[1] غروی, محمد, جغرافیای افریقا, کلیات طبیعی و انسانی, ج1, ص155, تهران, 1356ش.
این کشور از غرب به الجزایر, از جنوب و جنوب شرقی به لیبی و از شمال و شمال شرقی به دریای مدیترانه محدود است. طول سـاحـل آن 148 کم است.[2] Encarta reference Library, 2004.
تونس با لیبی 480 کمـ و با الجزایر 950 کمـ مرز مشترک دارد.[3] امیرشاهی, ذوالفقار, تونس, ج1, ص5, تهران, 1373ش.
جمعیت تونس (2008م/ 1387ش) بالغ بر 500‘326‘10 تن است. پایتخت آن شهر تونس است که 772‘991 تن جمعیت دارد. قابس, قفصه, قیروان, الکاف, بنزرت (بزرته) و صفاقس از شهرهای مهم و پرجمعیت این کشور هستند.زبان و خط رسمی پاورپوینت کشور تونس عربی است. زبان فرانسه نیز در این کشور رایج است. دین رسمی کشور اسلام است و 98 مردم, مسلمان و پیرو مذهب حنفی هستند.
[4] Encarta reference Library, 2004.
مذهب فقهی مالکی نیز در تونس پیروانی دارد. شمار اندکی مسیحی و یهودی نیز در تونس زندگی می‌کنند. مردم تونس از نژاد عرب و بربر هستند. واحد پول تونس دینار تونس معادل 331‘1 دلار آمریکا (در 2006م) است.سرزمین تونس با وجود وسعت کم, دارای آب و هوای متنوع است. آب و هوای تونس در شمال, معتدل مدیترانه‌ای و در جنوب, صحرایی است. رشته‌کوه اطلس تلّی, مرز بین این دو اقلیم است. ارتفاع منطق کوهستانی از سطح دریا بین 610 تا 520‘1متر است. میانگین درج حرارت در این منطقه °9 (در زمستان) و °26 (در تابستان), و میانگین بارندگی در حدود 400 تا 600 میلیمتر است.
پوشش گیاهی این منطقه به پوشش گیاهی جنوب اروپا شبیه است. بارندگی کافی و حاصلخیزی خاک موجب پدید آمدن جنگل‌های انبوه کاج, بلوط, صنوبر و سندیان شده است. رود پرآب مجرده که پس از خروج از کوهستان به خلیج تونس سرازیر می‌شود, در مسیر خود جلگ حاصلخیزی در شمال شرقی تونس پدید آورده که محل کشت انواع غلات و مخصوصاً گندم است. علاوه بر زراعت غلات, کشت درختان میوه و زیتون نیز رواج دارد.
بزرگترین بندر شمالی تونس, بنزرت, در این قسمت واقع است. در تونس مرکزی, دره‌ها و فلات‌های کم‌ارتفاع و استپ‌های کوهستانی با علف‌های خاردار پوشیده است. پیش ساکنان این منطقه دامداری است. معادن سرشار فسفات و سنگ آهن در ارتفاعات غربی قرار دارد. در طول سواحل شرقی جلگه‌ای حاصلخیز به طول بیش از هزار و عرض 30 تا 40 کمـ قرار دارد که بزرگترین منطق کشت زیتون در تونس است. استپ‌های شرق و جنوب پوشیده از گیاهان استپی نظیر اسپرتو و بوته‌ها و علف‌های بلند و درختچه‌های وحشی است. اشتغال عمد مردم این نواحی دامداری است.
در صحرای جنوب تونس زمین خشک و فاقد پوشش گیاهی است, و میانگین درج حرارت سالیانه از °20 تجاوز می‌کند و به هنگام وزش بادهای موسمی (خمسین) (سیراکو) درج حرارت در تابستان از °50 بالاتر می‌رود. باران نامنظم است و از 200 میلیمتر در سال فراتر نمی‌رود. در این منطقه تنها در واحه‌های پراکنده و دارای چشمه‌های آب, نخلستان‌های بزرگی وجود دارد. تونس یکی از مهم‌ترین تولیدکنندگان خرما در افریقاست.
[5] غروی, محمد, جغرافیای افریقا, کلیات طبیعی و انسانی, ج1, ص155-168, تهران, 1356ش.
[6] امیرشاهی, ذوالفقار, تونس, ج1, ص3-6, تهران, 1373ش.
[7] Perkins, K J, Tunisia, Crossroads of the Islamic and European Worlds, London, 1986, ج1, ص2-4.
[8] Encarta reference Library, 2004.
حیات وحش تونس نیز هم‌چون پوشش گیاهی تونس متنوع است. کفتار, شغال, گراز, غزال, خرگوش صحرایی, و انواع مار سمّی از جمله کبرا و افعی از حیوانات وحشی بومی تونس هستند.
[9] Encarta reference Library, 2004.
ذخایر و معادن
مهم‌ترین ذخایرکانی و زیرزمینی تونس عبارت است از: فسفات, سنگ آهن, روی, سرب, نفت و گاز طبیعی
[10] امیرشاهی, ذوالفقار, تونس, تهران, 1373ش.
معادن سرشار از فسفات, سرب و سنگ آهن در غرب منطق کوهستانی تونس قرار دارد.[11] غروی, محمد, جغرافیای افریقا, کلیات طبیعی و انسانی, ج1, ص164, تهران, 1356ش.
[12] Perkins, K J, Tunisia, Crossroads of the Islamic and European Worlds, London, 1986, ج1, ص4.
ذخیر نفت تونس در حدود 8/3 میلیارد بشکه ارزیابی شده است؛ تولید نفت خام (در 2008م) در تونس 81 هزار بشکه در روز است. میدان‌های نفتی تونس در مناطق صحرایی نزدیک به مرز لیبی و الجزایر قرار دارد و نفت توسط خط لوله به بندر السخیره (تنها بندر نفتی تونس) منتقل می‌گردد.[13] Perkins, K J, Tunisia, Crossroads of the Islamic and European Worlds, London, 1986, ج1, ص4.
وضعیت اقتصادی
اقتصاد تونس بر 4 بخش کشاورزی, صنایع سبک و معادن, گردشگری و خدمات استوار است. گندم و جو, زیتون, خرما, انگور, مرکبات و سبزیجات عمده‌ترین اقلام تولیدی و صادراتی بخش کشاورزی تونس هستند.
[14] امیرشاهی, ذوالفقار, تونس, ج1, ص45, تهران, 1373ش.
[15] Encarta reference Library, 2004.
تونس دومین تولیدکنند روغن زیتون در جهان است. در مجموع محصولات کشاورزی 10 از کل تولید تونس را تشکیل می‌دهد.تونس یکی از تولیدکنندگان اصلی فسفات در جهان است و این ماده بخشی از صادرات تونس را تشکیل می‌دهد.
[16] امیرشاهی, ذوالفقار, ج1, ص45, تونس, تهران, 1373ش.
صنایع تونس در زمینه‌های غذایی (آرد, کنسرو میوه و ماهی, شراب‌سازی, روغن زیتون و قند و شکر), ریسندگی و بافندگی, شیمیایی و معدنی (فراوری فسفات, شیشه, کاغذ, تصفی نفت, کودشیمیایی, فلزکاری و آهن و فولاد) متمرکز است.[17] امیرشاهی, ذوالفقار, ج1, ص44, تونس, تهران, 1373ش.
[18] Encarta reference Library, 2004.
پوشاک و منسوجات نیز از اقلام مهم صادراتی تونس است[19] امیرشاهی, ذوالفقار, تونس, ج1, ص44-45, تهران, 1373ش.
صنعت گردشگری در سال‌های اخیر در تونس توسعه یافته, و گردشگری به یکی از منابع عمد درآمد تونس تبدیل شده است؛ سواحل زیبا و آفتابی مدیترانه و آثار باستانی دور رومی (بقایای شهر باستانی کارتاژ) و اسلامی از جاذبه‌های اصلی گردشگری تونس هستند.
[20] امیرشاهی, ذوالفقار, ج1, ص47-49, تونس, تهران, 1373ش.
[21] Encarta reference Library, 2004.
در 2002م/1381ش بیش از 5 میلیون نفر گردشگر خارجی از تونس بازدید کردند.[22] Encarta reference Library, 2004.
مهم‌ترین شریک تجاری تونس فرانسه است و پس از آن کشورهای ایتالیا, آلمان, ایالات متحده آمریکا, بلژیک, لوکزامبورگ, اسپانیا, هلند و الجزایر از خریداران اصلی کالاهای تونسی‌اند. فرانسه, آلمان و ایتالیا از صادرکنندگان عمد کالا به تونس هستند
[23] Encarta reference Library, 2004.
[24] امیرشاهی, ذوالفقار, ج1, ص51, تونس, تهران, 1373ش.
از 1995م تونس به عنوان عضو وابست اتحادی اروپا پذیرفته شده است.[25] Encarta reference Library, 2004.
بر اساس آمارها در 2006م/1385ش, تولید ناخالص داخلی تونس 498‘25 میلیارد دلار, و نرخ رشد اقتصادی آن 2/5 گزارش شده بود. در این سال سهم کشاورزی در تولید ناخالص داخلی 12, صنعت 33 و خدمات 55 بوده است. 4/7 مردم تونس زیر خط فقر قرار دارند. صادرات تونس در 2006م در مجموع 61/11 میلیارد دلار, و واردات آن 89/13 میلیارد دلار بوده است.
ساختار سیاسی و اداری
شکل حکومت تونس جمهوری است, و بر طبق قانون اساسی رئیس‌جمهور از طریق انتخابات مستقیم انتخاب می‌شود. مدت ریاست جمهوری 5 سال است و بیش از 3 دور متوالی نمی‌توان عهده‌دار این مقام شد. هیچ‌یک از دو رئیس‌جمهور اخیر (2008م) تونس مطابق قانون به این مقام نرسیده‌اند. رئیس‌جمهور تونس اختیارات فراوانی دارد, از جمله: ریاست قو مجریه, حق ردّ مصوبات مجلس, فرماندهی کل قوا, عزل و نصب تمام مقامات کشوری و لشکری, و پاسخگویی وزرا در برابر وی.
[26] امیرشاهی, ذوالفقار, ج1, ص64, تونس, تهران, 1373ش.
[27] امیرشاهی, ذوالفقار, ج1, ص68, تونس, تهران, 1373ش.
تونس دارای دو مجلس قانون‌گذاری است: مجلس النواب با 182 نماینده که انتخابات آن هم‌زمان با انتخابات ریاست جمهوری برگذار می‌شود و اعضای آن مستقیماً از سوی مردم انتخاب می‌شوند؛ و یک مجلس مشورتی با 126 عضو که 85 عضو آن از سوی انجمن‌های شهری و نهادهای تخصصی و اقتصادی, و 41 تن نیز از سوی رئیس‌جمهور برای 7 سال برگزیده می‌شوند.
عالی‌ترین نهاد قضایی, دیوان عالی تمیز است. دیوان عالی پاورپوینت کشور تونس از قسمت‌های حقوقی و جزایی تشکیل گردیده است. 3 دادگاه تجدیدنظر در شهرهای تونس, سوسه و صفاقس, و 13 دادگاه بدوی و 51 دادگاه محلی به محاکمات و مرافعات رسیدگی می‌کنند.
[28] Encarta reference Library, 2004.
[29] امیرشاهی, ذوالفقار, ج1, ص73, تونس, تهران, 1373ش.
قوانین مدنی و جزایی برگرفته از شریعت اسلامی و نظام حقوقی فرانسه است. قضات با پیشنهاد دیوان عالی و به فرمان رئیس جمهور تعیین می‌شوند.[30] امیرشاهی, ذوالفقار, ج1, ص73, تونس, تهران, 1373ش.
برای رسیدگی به خیانت‌های بزرگ اعضای دولت یک دادگاه عالی تشکیل می‌شود.[31] امیرشاهی, ذوالفقار, ج1, ص73, تونس, تهران, 1373ش.
از نظر تقسیمات کشوری تونس به 24 فرمانداری تقسیم شده است. فرمانداران به‌طور مستقیم از سوی رئیس‌جمهور منصوب می‌شوند.
[32] Encarta reference Library, 2004.
ارتش تونس از 3 نیروی زمینی, هوایی و دریایی تشکیل شده است. شمار نفرات نیروهای مسلح تونس در 2008م, در مجموع حدود 35 هزار نفر بوده است که 27 هزار تن در نیروی زمینی, 500‘ 3 تن در نیروی هوایی و 500‘4 تن در نیروی دریایی خدمت می‌کرده‌اند.
[33] Encarta reference Library, 2004.
[34] امیرشاهی, ذوالفقار, ج1, ص86, تونس, تهران, 1373ش.
همچنین تونس دارای نیروهای شبه‌نظامی است که در دو واحد سازماندهی شده‌اند: تیپ بسیج ملی (زیرنظر وزارت کشور) که دارای 500‘3 عضو آموزش دیده, و مجهز به نفربرهای زرهی است, و گارد ملی که دارای 10 هزار نفر نیروی آموزش دیده و 13 قایق سبک گشتی بوده است.[35] امیرشاهی, ذوالفقار, ج1, ص87-89, تونس, تهران, 1373ش.
خدمت وظیفه در تونس داوطلبانه و مدت آن 12 ماه است.[36] امیرشاهی, ذوالفقار, ج1, ص86-87, تونس, تهران, 1373ش.
فرهنگ و آموزش عالی
سرزمین تونس در سده‌های گذشته از کانون‌های مهم سیاست, فرهنگ و تمدن اسلامی بوده است (نک : ه د, افریقیه). دانشگاه معروف زیتونه (جامعه الزیتونه) در تونس بیش از 13 سده سابقه دارد (نک : ه د, زیتونه). نخستین حرکت‌ها برای اخذ و اقتباس علوم جدید در زمان احمد بای اول (ه م) با تأسیس مدرس نظام ــ که مدرس مهندسی نیز خوانده می‌شد ــ آغاز گشت و استادانی از فرانسه و ایتالیا برای تدریس علوم نظامی, ریاضیات و زبان‌های اروپایی در این مدرسه دعوت به کار شدند.
[37] ساحلی, حمادی, ج1, ص69, فصول فی التاریخ و الحضاره, بیروت, 1992م.
اولین دبیرستان به سبک جدید در 1292ق/1875م در زمان وزارت خیرالدین پاشا به نام مدرس صادقیه تأسیس شد. در این مدرسه ریاضیات, فیزیک, شیمی و دیگر علوم جدید به همراه زبان‌های خارجی تدریس می‌شد.
[38] ساحلی, حمادی, ج1, ص82, فصول فی التاریخ و الحضاره, بیروت, 1992م.
پس از تحمیل قرارداد تحت‌الحمایگی, فرانسویان بر کلی امور تونس از جمله آموزش و پرورش مسلط شدند. سیاست آموزشی فرانسه در تونس ترویج و تحمیل فرهنگ و زبان فرانسوی بود.[39] ساحلی, حمادی, ج1, ص138, فصول فی التاریخ و الحضاره, بیروت, 1992م.
پس از استقلال, برنام عربی‌سازی فرهنگ و آموزش و پرورش در دستور کار دولت مستقل تونس قرار گرفت. نخستین دانشگاه (الجامعه التونسیه = دانشگاه تونس) در 1958م/1337ش, در شهر تونس تأسیس شد, و پس از آن آموزش عالی به تدریج توسعه یافت, به گونه‌ای که در 2006م/1385ش, در سراسرتونس 13دانشگاه و 178مؤسس آموزش عالی وجود داشته, و 365 هزار دانشجو در آن‌ها به تحصیل مشغول بوده‌اند. همچنین یک دانشگاه مجازی (آموزش از راه دور) در تونس وجود دارد. آموزش در تونس رایگان و در دور ابتدایی اجباری است.
[40] Encarta reference Library, 2004.
کتابخان ملی تونس دارای 700هزار جلد کتاب است. علاوه بر آن, دو کتابخان اصلی و مهم دیگر نیز در تونس وجود دارد. در موز ملی باردو (تأسیس: 1305ق/1888م) آثاری از دوره‌های کارتاژی, رومی, یونانی و اسلامی نگهداری می‌شود. تئاتر شهر تونس و مرکز فرهنگی بین‌المللی حمامه دو مرکز اصلی هنرهای نمایشی در تونس هستند. یک جشنوار هنری بین‌المللی (جشنوار کارتاژ) نیز همه ساله در تونس برگذار می‌شود.[41] Encarta reference Library, 2004.
ارتباطات و رسانه‌ها
مطبوعات تونس شامل 8 روزنامه, با شمارگان روزانه در حدود 220 هزار, و شماری نشریه و مجله است.
[42] Encarta reference Library, 2004.
الصحافه و الصباح مهم‌ترین روزنامه‌های تونس هستند و با حمایت و نظارت دولت منتشر می‌شوند. این دو روزنامه به زبان فرانسوی نیز ترجمه, و به ترتیب با نام‌های لاپرس و لوتام انتشار می‌یابند. روزنام الحریه نیز ارگان رسمی حزب حاکم (التجمع الدستوری) است.[43] امیرشاهی, ذوالفقار, ج1, ص33-34, تونس, تهران, 1373ش.
چند شبک رادیویی و تلویزیونی که تمام آن‌ها زیرنظر دولت قرار دارند,[44] Encarta reference Library, 2004.
به زبان‌های عربی و فرانسه برنامه پخش می‌کنند.روابط خارجی
بنا بر اصل دوم قانون اساسی تونس, این کشور باید در راه وحدت مغرب بزرگ عربی و مصالح مشترک آن عمل نماید. از همین رو روابط تونس با همسایگانش خوب و تقریباً خالی از تشنج بوده است. تونس از مبارزات استقلا‌ل‌طلبان مردم الجزایر به رهبری جبه آزادی‌بخش ملی الجزایر پشتیبانی کرد. در 1974م/1353ش به ابتکار قذافی رهبر لیبی, تونس و لیبی اتحادیه‌ای تشکیل دادند, اما دیری نپایید که این اتحادیه از هم گسست.
در اوایل ده 1980م روابط دو کشور رو به تیرگی گذاشت, و تونس لیبی را متهم به دخالت در امور داخلی خود و حمایت از مخالفان بورقیبه کرد.
[45] Perkins, K J, Tunisia, Crossroads of the Islamic and European Worlds, London, 1986, ج1, ص157-160.
پس از سقوط بورقیبه روابط دو کشور رو به بهبود گذاشت. در قضی صحرای غربی و ادعای مراکش بر آن, تونس از مواضع الجزایر و موریتانی در این باب (حمایت از پولیساریو) پیروی کرد.[46] Perkins, K J, Tunisia, Crossroads of the Islamic and European Worlds, London, 1986, ج1, ص160.
با این‌حال روابط تونس و مراکش, به‌طور‌کلی خوب و خالی از تشنج بوده است. تونس در 1983م/1362ش با الجزایر و موریتانی پیمان دوستی و مودت 3جانبه منعقد کرد. همچنین این کشور یکی از اعضای فعال اتحادی مغرب عربی (تأسیس: 1988م/1367ش) بوده است.[47] امیرشاهی, ذوالفقار, ج1, ص96-97, تونس, تهران, 1373ش.
در قضی فلسطین, تونس به عنوان یک کشور عربی همواره در مجامع بین‌المللی از آرمان فلسطین دفاع کرده است. با این‌حال وقتی در 1965م/1344ش بورقیبه به رهبران عرب پیشنهاد کرد به عنوان گام اول در پیشبرد آرمان فلسطین قطعنام تقسیم پذیرفته شود, این پیشنهاد وی از سوی کشورهای عربی درگیر با اسرائیل و رهبران فلسطینی به شدت رد شد.
[48] Perkins, K J, Tunisia, Crossroads of the Islamic and European Worlds, London, 1986, ج1, ص161.
پس از تجاوز اسرائیل به کشورهای عربی در ژوئن 1967, تونس به عنوان همبستگی عربی, یک واحد کوچک نظامی به کمک کشورهای درگیر جنگ با اسرائیل گسیل کرد.[49] Perkins, K J, Tunisia, Crossroads of the Islamic and European Worlds, London, 1986, ج1, ص161.
برای پایان دادن به نبرد میان نیروهای فلسطینی و ارتش اردن در 1970م, تونس نقش میانجیگران مؤثری ایفا کرد.[50] Perkins, K J, Tunisia, Crossroads of the Islamic and European Worlds, London, 1986, ج1, ص162.
در جنگ اکتبر 1973 نیز تونس به‌طور کامل از مصر و سوریه در برابر اسرائیل پشتیبانی کرد.پس از امضای معاهد صلح میان مصر و اسرائیل (1979م/1358ش), در مخالفت با این اقدام مصر, کشورهای عضو اتحادی عرب به اتفاق آرا مقر این اتحادیه را از مصر به تونس منتقل کردند؛ این مقر تا 2001م/1380ش در تونس بود و پس از آن دوباره به مصر منتقل شد. در پی تجاوز اسرائیل به لبنان و خروج نیروهای فلسطینی از آن کشور در تابستان 1982م/1361ش, دولت تونس اجازه داد نیروهای مسلح فلسطینی و تشکیلات سازمان آزادی‌بخش فلسطین به تونس منتقل شوند. در 1985م جنگنده‌های اسرائیلی تشکیلات فلسطینی را در خاک تونس بمباران کردند
[51] Perkins, K J, Tunisia, Crossroads of the Islamic and European Worlds, London, 1986, ج1, ص162-163.
سیاست فعلی تونس دربار مسئل فلسطین, طرفداری از یک اجلاس بین‌المللی برای رسیدن به یک راه حل بر اساس مقررات سازمان ملل است.[52] امیرشاهی, ذوالفقار, ج1, ص96, تونس, تهران, 1373ش.
روابط تونس و دنیای غرب همواره محکم و پابرجا بوده است. در دوران جنگ سرد, تونس در بلوک غرب قرار داشت. در این میان فرانسه به دلیل پیوندهای دیرینه با تونس, نقش درجه اولی در حمایت‌های مالی, فنی, اقتصادی و سیاسی از تونس داشته است, و در واقع شریک درجه اول اقتصادی و سیاسی تونس بوده است. نظر به اهمیت جایگاه راهبردی تونس در مدیترانه از ده 1970م, روابط تونس و آمریکا رو به گسترش نهاد. در 1984م/1363ش بیش از 100 میلیون دلار اسلحه و تجهیزات نظامی پیشرفت آمریکایی به تونس فروخته شد.
[53] Perkins, K J, Tunisia, Crossroads of the Islamic and European Worlds, London, 1986, ج1, ص166.
[54] امیرشاهی, ذوالفقار, ج1, ص94-95, تونس, تهران, 1373ش.
جمهوری تونس در سازمان ملل متحد, سازمان وحدت افریقا, سازمان کنفرانس اسلامی و اتحادی عرب عضویت دارد.
[55] امیرشاهی, ذوالفقار, ج1, ص96, تونس, تهران, 1373ش.
روابط با ایران
با ورود سپاهیان اسلام به افریقیه, گروهی از ایرانیان خراسانی در زمر این سپاه وارد تونس شدند, و در تحولات سیاسی و نظامی آن منطقه نقش مهمی ایفا کردند. گفته می‌شود نام شهر قیروان (اولین پایتخت مسلمانان در افریقیه) برگرفته از کلم فارسی (کاروان) است.
[56] شابی, علی, ج1, ص8, (العلاقات الثقافیه بین تونس و ایران), (مقدمه), تونس و ایران, تونس, 1971م.
شماری از دانشمندان تونسی هم‌چون عبدالله بن فروخ فارسی, خالد بن یزید فارسی, اسد بن فرات, [[|عباس بن ولید فارسی]] و احمد بن احمد بن زیاد فارسی ایرانی‌تبار بوده‌اند.[57] امیرشاهی, ذوالفقار, ج1, ص8-9, تونس, تهران, 1373ش.
تا قبل از دوران تحت‌الحمایگی, زبان فارسی در جامع زیتونه و مدرس صادقیه تدریس می‌شد.[58] امیرشاهی, ذوالفقار, ج1, ص11, تونس, تهران, 1373ش.
تا اواخر سد 19م مردم تونس نوروز ایرانی را جشن می‌گرفتند.[59] شابی, علی, ج1, ص6-7, (العلاقات الثقافیه بین تونس و ایران), (مقدمه), تونس و ایران, تونس, 1971م.
هم‌اکنون نیز چند خیابان مهم شهر تونس به نام بزرگان علمی و فرهنگی ایران هم‌چون خیام, ابن‌سینا, رازی, فارابی, حافظ و مولوی نام‌گذاری شده است.[60] شابی, علی, ج1, ص12, (العلاقات الثقافیه بین تونس و ایران), (مقدمه), تونس و ایران, تونس, 1971م.
کهن‌ترین سندی که از روابط تونس و ایران در دوران جدید در دست است, مربوط می‌شود به اعطای نشان شیر و خورشید از سوی ناصرالدین شاه قاجار به محمد عزیز بوعتور, وزیر مالی وقت تونس با این‌حال چون ایران تونس را بخشی از امپراتوری عثمانی می‌شناخت, دو کشور روابط سیاسی مستقل نداشتند.
پس از استقلال تونس, روابط سیاسی دو کشور در 1335ش/ 1956م آغاز شد. در 15 آبان 1336 سفارت ایران در تونس افتتاح گشت. در 1343ش/1964م حبیب بورقیبه رئیس جمهور وقت تونس از ایران دیدار کرد. در آوریل 1969 شاه ایران نیز از تونس دیدار کرد. تونس تا 1351ش/1973م دارای سفیر آکردیته (مقیم آنکارا) در تهران بود. در این سال سفارت تونس در تهران افتتاح شد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران, تونس روابط خود را با ایران به سطح کاردار کاهش داد.
در طول جنگ ایران و عراق, تونس از عراق جانب‌داری می‌کرد, و در مجامع بین‌المللی بر ضد جمهوری اسلامی ایران رأی می‌داد. در اول فروردین 1366ش/21 مارس 1987م تونس روابط خود را با جمهوری اسلامی ایران به کلی قطع کرد. پس از سقوط حبیب بورقیبه, روابط سیاسی دو کشور در 2 اردیبهشت 1369ش/21 آوریل 1990م دوباره برقرار شد.
[61] امیرشاهی, ذوالفقار, ج1, ص101-103, تونس, تهران, 1373ش.
دولتهای حاکم
سرزمین تونس تا پیش از ضمیمه‌شدن به قلمرو دولت عثمانی, بخش اصلی افریقیه را تشکیل می‌داد و خاندان حفصی (بنی‌حفصی) بر این سرزمین حکومت می‌کرد. از این رو, تاریخ تونس, پیش از دور عثمانی, همان تاریخ افریقیه است.
[62] افریقیه, گاه‌شمار رویدادهای تاریخ معاصر خاورمیانه, تهران, 1369ش.
امیر حسن حفصی
در زمان سلطان سلیمان قانونی (سل 926-974ق/1520-1567م), خیرالدین بارباروس (ه م) با سپاهی از ترکان عثمانی به قلمرو دولت حفصی حمله کرد (935ق/1529م), و از امیرحفصی حسن بن ابی‌عبدالله برای سلطان عثمانی بیعت گرفت و به نام سلطان خطبه خواند.
[63] ابن‌ابی‌دینار, محمد, ج1, ص163, المؤنس, به کوشش محمدشمام, تونس, 1387ق/ 1967م.
[64] بن‌عامر, احمد, تونس عبرالتاریخ, ج1, ص198, تونس, 1960م.
[65] عبدالوهاب, حسن حسنی, ج1, ص126, خلاصه تاریخ تونس, تونس, 1373ق.
در این دوران موقعیت عثمانی در تونس هنوز مستحکم نشده بود؛ از این‌رو, امیرحسن حفصی در 942ق/ 1535م از شارل پنجم (شارل کن), پادشاه اسپانیا, برای بازپس گرفتن تاج و تخت خود کمک خواست. شارل خود با ناوگانی مجهز به تونس حمله کرد و نیروهای عثمانی را شکست داد و حسن حفصی را از جانب خود به امارت منصوب نمود. در این لشکرکشی بسیاری از مردم تونس کشته و اسیر شدند,
[66] ابن‌ابی‌دینار, محمد, ج1, ص163-164, المؤنس, به کوشش محمدشمام, تونس, 1387ق/ 1967م.
و به کتابخان غنی عبدلیه در جامع زیتونه آسیب شدیدی وارد آمد.[67] عبدالوهاب, حسن حسنی, خلاصه تاریخ تونس, ج1, ص126, تونس, 1373ق.
[68] بن‌عامر, احمد, تونس عبرالتاریخ, ج1, ص199, تونس, 1960م.
شارل قراردادی نیز با حسن به امضا رساند (6 صفر 942ق/6 اوت 1535م) که به موجب آن امیرحفصی می‌بایست خراج سالانه‌ای برابر با 200‘1 دوکا به اسپانیا بپردازد. افزون بر آن, اسپانیایی‌ها اجازه داشتند با آزادی کامل در اجرای آداب و رسوم دینی خود, در سراسر خاک تونس سکنا گزینند.[69] عبدالوهاب, حسن حسنی, خلاصه تاریخ تونس, ج1, ص127, تونس, 1373ق.
[70] بن‌عامر, احمد, تونس عبرالتاریخ, ج1, ص198, تونس, 1960م.
ابوالعباس حفصی
در دوران امارت ابوالعباس دوم حفصی, علی‌پاشا, سردار عثمانی و والی الجزایر, به تونس حمله کرد (977ق/1570م) و از ابوالعباس برای سلطان سلیم دوم بیعت گرفت.
[71] عبدالوهاب, حسن حسنی, خلاصه تاریخ تونس, ج1, ص128, تونس, 1373ق.
[72] بن‌عامر, احمد, تونس عبرالتاریخ, ج1, ص200, تونس, 1960م.
این امیر حفصی نیز, پس از بازگشت علی پاشا, از دولت اسپانیا کمک خواست, و دولت اسپانیا نیز ناوگان جنگی خود را به کمک او فرستاد. اما ابوالعباس در مذاکره با فرمانده نیروهای اسپانیایی شرایط تحت‌الحمایگی را نپذیرفت[73] عبدالوهاب, حسن حسنی, خلاصه تاریخ تونس, ج1, ص128, تونس, 1373ق.
[74] بن‌عامر احمد, تونس عبرالتاریخ, ج1, ص200, تونس, 1960م.
و به صقلیه (سیسیل) رفت و در آن‌جا بود تا درگذشت (980ق/1572م).محمد بن حسن حفصی
جانشین او محمد بن حسن حفصی شرایط اسپانیا را پذیرفت.
[75] عبدالوهاب, حسن حسنی, ج1, ص129, خلاصه تاریخ تونس, تونس, 1373ق.
[76] بن‌عامر احمد, تونس عبرالتاریخ, ج1, ص200, تونس, 1960م.
به دنبال این تحولات, دولت عثمانی (اول ربیع‌الاول 981) ناوگان جنگی مجهزی به فرماندهی سنان پاشا, از استانبول روان تونس کرد. با ورود پیروزمندان سپاهیان عثمانی به تونس و اسارت محمد بن حسن حفصی (25 جمادی‌الاول 981), عمر دولت حفصیان در افریقیه به پایان رسید[77] ابن‌ابی الضیاف, احمد, ج2, ص23- 25, اتحاف اهل الزمان, تونس, 1396ق/1976م.
[78] عبدالوهاب, حسن حسنی, ج1, ص131, خلاصه تاریخ تونس, تونس, 1373ق.
[79] بیرم الخامس‌التونسی, محمد, ج1, ص132, صفوه الاعتبار, بیروت, دارصادر.
و این سرزمین که از آن زمان نام تونس بر آن اطلاق شد, یکی از ایالات عثمانی گردید.[80] بن‌عامر احمد, تونس عبرالتاریخ, ج1, ص227, تونس, 1960م.
تونس در دوره عثمانی
تاریخ تونس در دور عثمانی را می‌توان به 3 دوره تقسیم کرد: دور دای‌ها, دور بایهای مرادی, و دور بایهای حسینی:
دوره دای‌ها
در سال‌های اولی تسلط عثمانی بر تونس, قدرت اصلی در دست فرماندهان ینی‌چری بود که در تونس (دای) خوانده می‌شدند. در کنار دای‌ها, گروهی از مأموران, وظایف مالی و اداری و جمع‌آوری مالیات را برعهده داشتند که آن‌ها را (بای) (بیک) می‌نامیدند.
[81] ابن‌ابی الضیاف, احمد, اتحاف اهل الزمان, ج2, ص31, تونس, 1396ق/1976م.
[82] بن‌عامر, احمد, تونس عبرالتاریخ, ج1, ص228, تونس, 1960م.
[83] بن‌عامر, احمد, تونس عبرالتاریخ, ج1, ص232, تونس, 1960م.
در نتیجه قدرت متمرکزی برای ادار تونس وجود نداشت.در 999ق/1591م عده‌ای از سربازان ینی‌چری بر فرماندهان خود شوریدند و شماری از آنان را کشتند. در پی این حادثه رهبران ینی‌چری و اداره‌کنندگان امور تونس, برای ایجاد تمرکز و به سامان آوردن امور, یکی از دای‌ها را به نام ابراهیم رودسلی به ریاست برگزیدند. ابراهیم دای 3 سال امور تونس را با مشورت دیگر فرماندهان اداره کرد و سپس برای سفر حج از تونس خارج شد.
[84] ابن‌ابی الضیاف, احمد, اتحاف اهل الزمان, ج2, ص32, تونس, 1396ق/1976م.
[85] ابن‌ابی‌دینار, محمد, المؤنس, به کوشش محمدشمام, ج1, ص201, تونس, 1387ق/ 1967م.
پس از او موسی دای به ریاست انتخاب شد و او نیز پس از یک سال از تونس بیرون رفت.[86] ابن‌ابی دینار, محمد, المؤنس, به کوشش محمدشمام, ج1, ص201, تونس, 1387ق/ 1967م.
پس از وی عثمان‌دای و صفردای برای ریاست به رقابت پرداختند (1007ق/1598م)؛ عثمان‌دای توانست رقیب خود را کنار زند و امور تونس را در دست گیرد.[87] ابن‌ابی دینار, محمد, المؤنس, به کوشش محمدشمام, ج1, ص201-202, تونس, 1387ق/ 1967م.
عثمان‌دای امور تونس را در ضبط آورد. در زمان او شمار زیادی از مسلمانان اندلس در پی حملات اسپانیایی‌ها به تونس و دیگر مناطق شمال افریقا کوچ کردند. عثمان‌دای بسیاری از آنان را در شهر تونس و دیگر شهرها جای داد. این عده در شکوفایی صنعتی, کشاورزی و فرهنگی تونس در آن دوران نقش بارزی ایفا کردند.
[88] ابن‌ابی الضیاف, احمد, ج2, ص35, اتحاف اهل الزمان, تونس, 1396ق/1976م.
[89] عبدالوهاب, حسن حسنی, ج1, ص135, خلاصه تاریخ تونس, تونس, 1373ق.
پس از درگذشت عثمان‌دای (1019ق/1610م), یوسف‌دای جانشین او شد. او نیز مردی با کفایت بود و به عمران و آبادانی توجه داشت
[90] ابن‌ابی الضیاف, احمد, ج2, ص36-37, اتحاف اهل الزمان, تونس, 1396ق/1976م.
ناوگان دریایی تونس نیز در زمان او گسترش یافت.[91] ابن‌ابی الضیاف, احمد, ج2, ص39, اتحاف اهل الزمان, تونس, 1396ق/1976م.
جنگ میان تونس و الجزایر (1037ق/1628م) ــ که هر دو از ولایات عثمانی بودند ــ از حوادث مهم دوران او ست.[92] ابن‌ابی دینار, محمد, ج1, ص208, المؤنس, به کوشش محمدشمام, تونس, 1387ق/ 1967م.
با درگذشت یوسف‌دای (1047ق/1637م) یکی از فرماندهان دریایی تونس به نام اصطامراد جای او را گرفت.دوران ریاست اصطامراد که دریازنی مشهور بود و بیشتر ایام خود را در دریا می‌گذراند, کوتاه بود و در 1050ق درگذشت.
[93] ابن‌ابی دینار, محمد, ج1, ص209, المؤنس, به کوشش محمدشمام, تونس, 1387ق/ 1967م.
[94] ابن‌ابی دینار, محمد, ج1, ص210, المؤنس, به کوشش محمدشمام, تونس, 1387ق/ 1967م.
پس از او کار دای‌ها در تونس رو به افول گذاشت و دور ریاست و نفوذ بایهای مرادی آغاز شد.دوره بایهای مرادی
در دور دای‌ها, اگر چه ریاست و ولایت امر با آنان بود و شخص اول حکومت محسوب می‌شدند, اما نظر به این‌که همگی نظامی و دریانورد بودند, امور کشوری و مالی به دست بای‌ها اداره می‌شد. در عهد یوسف‌دای, یکی از بای‌ها به نام مرادبای, با حُسن تدبیرْ بسیاری از امور حکومت را در دست گرفته بود و به مثاب وزیر و معاون یوسف‌دای عمل می‌کرد.
[95] عبدالوهاب, حسن حسنی, خلاصه تاریخ تونس, ج1, ص138, تونس, 1373ق.
دولت عثمانی در 1041ق /1631م برای او فرمان پاشایی صادر کرد.[96] ابن‌ابی الضیاف, احمد, اتحاف اهل الزمان, ج2, ص41, تونس, 1396ق/1976م.
مرادبای پیش از درگذشتش (1041ق) مقام و منصب و وظایف خود را به پسرش حموده بای منتقل کرد.
[97] عبدالوهاب, حسن حسنی, خلاصه تاریخ تونس, ج1, ص139, تونس, 1373ق.
[98] ابن‌ابی الضیاف, احمد, اتحاف اهل الزمان, ج2, ص41, تونس, 1396ق/1976م.
حموده‌بای نیز با قدرت ادار امور را به دست گرفت و دوران ریاستش پس از درگذشت یوسف‌دای و روی کار آمدن اصطامراد (1047ق/1637م) همچنان ادامه داشت. اصطامراد در 1050ق درگذشت و او فرمانروایی تونس را یک‌جا در دست گرفت و حکومت را در خاندان خود موروثی ساخت.[99] ابن‌ابی الضیاف, احمد, اتحاف اهل الزمان, ج2, ص42-48, تونس, 1396ق/1976م.
بایهای مرادی 64 سال (از 1050-1114ق) بر تونس حکومت کردند. اختلافات داخلی میان افراد خاندان حاکم
[100] عبدالوهاب, حسن حسنی, خلاصه تاریخ تونس, ج1, ص142-146, تونس, 1373ق.
و دخالت‌های نظامی والیان الجزایر در امور تونس[101] ابن‌ابی الضیاف, احمد, اتحاف اهل الزمان, ج2, ص74, تونس, 1396ق/1976م.
[102] ابن‌ابی الضیاف, احمد, اتحاف اهل الزمان, ج2, ص79, تونس, 1396ق/1976م.
[103] ابن‌ابی الضیاف, احمد, اتحاف اهل الزمان, ج2, ص93, تونس, 1396ق/1976م.
موجب ضعف و پریشانی دولت مرادیان گردید.آخرین بای مرادی, محمد بوباله ــ که مردی خونریز و بی‌تدبیر بود
[104] ابن‌ابی الضیاف, احمد, اتحاف اهل الزمان, ج2, ص92, تونس, 1396ق/1976م.
ــ به دست یکی از افسران ینی‌چری به نام ابراهیم شریف کشته شد (محرم 1114/م 1702), و با قتل او دولت مرادیان به پایان خود رسید.[105] مرادی, خاندان, گاه‌شمار رویدادهای تاریخ معاصر خاورمیانه, تهران, 1369ش.
ابراهیم شریف پس از به دست گرفتن قدرت, به طرابلس, دیگر ایالت افریقایی عثمانی, لشکر کشید و طرابلس را محاصره کرد. اما طاعون در لشکرش افتاد و مجبور به بازگشت شد (رمضان 1116/ ژانوی 1705). طاعون به مردم تونس نیز سرایت کرد و بسیاری از مردم تونس تلف شدند.
[106] ابن‌ابی الضیاف, احمد, اتحاف اهل الزمان, ج2, ص100, تونس, 1396ق/1976م.
سال بعد والی الجزایر به تونس حمله کرد و ابراهیم‌شریف در نزدیکی قلع الکاف از وی شکست خورد و دستگیر شد. به دنبال این حوادث, بزرگان سپاه, علما و اعیان تونس با دای متنفذ, حسین بن علی که در حکم وزیر ابراهیم‌شریف بود, بیعت کردند و او حکومت تونس را در دست گرفت[107] ابن‌ابی الضیاف, احمد, اتحاف اهل الزمان, ج2, ص103, تونس, 1396ق/1976م.
و دور حکومت خاندان حسینی بر تونس آغاز گردید.دوره بایهای حسینی
حسین‌بای در ابتدای حکومتش به دفع مهاجمان الجزایری همت گماشت و امور تونس را نظم و ترتیب داد. او مدتی طولانی (36 سال) بر تونس حکومت کرد, ولی در اواخر عهد خود با شورش برادرزاده‌اش, علی پاشا, مواجه شد
[108] ابن‌ابی الضیاف, احمد, اتحاف اهل الزمان, ج2, ص132-134, تونس, 1396ق/1976م.
و به دست طرفداران او به قتل رسید. پس از وی علی پاشا به حکومت تونس رسید (ربیع‌الآخر 1148/ سپتامبر 1735),[109] ابن‌ابی الضیاف, احمد, ج2, ص142, اتحاف اهل الزمان, تونس, 1396ق/1976م.
[110] ابن‌ابی الضیاف, احمد, اتحاف اهل الزمان, ج2, ص145, تونس, 1396ق/1976م.
او نیز در دوران حکومت خود گرفتار شورش‌های فرزندان حسین‌بن‌علی بود و سرانجام نیز در نبرد با محمدبن حسین بن علـی ــ که از سوی الجزایر حمایت می‌شد ــ شکست خورد و کشته شد (ذیحج 1169/ سپتامبر 1756) و حکومت به محمدبن حسین رسید.[111] ابن‌ابی الضیاف, احمد, اتحاف اهل الزمان, ج2, ص177-180, تونس, 1396ق/1976م.
از این پس حکومت تونس در خانواد حسین‌بای و اعقاب آن‌ها برقرار ماند.[112] ابن‌خوجه, محمد, صفحات من تاریخ تونس, به کوشش حمادی ساحلی و جیلانی ابن حاج یحیی, ج1, ص57-59, بیـروت, 1986م.
علی بای دوم
در دور امارت علی بای دوم (حک 1172-1196ق/1759-1782م), بر سر حاکمیت بر جزیر کُرس, میان فرانسه و تونس جنگی رخ داد که در جریان آن ناوگان فرانسه بنادر حلق‌الوادی, بنزرت, سوسه و منسیتر را به شدت گلوله باران کرد و ماجرا با شکست تونس و امضای معاهد صلح باردو (1184ق/1770م) میان طرفین فیصله یافت.
[113] عبدالوهاب, حسن حسنی, خلاصه تاریخ تونس, ج1, ص155, تونس, 1373ق.
به موجب این معاهده تونس از ادعای خود دربار جزیر کرس دست برداشت.سال بعد به دنبال وقوع جنگ میان روسیه و عثمانی, تونس 5 کشتی جنگی همراه با مهمات و ذخایر و شماری سپاهی به کمک دولت عثمانی فرستاد.
[114] عبدالوهاب, حسن حسنی, خلاصه تاریخ تونس, ج1, ص155, تونس, 1373ق.
در 1204ق/1790م نبردی دریایی میان جمهوری ونیز و تونس رخ داد.[115] عبدالوهاب, حسن حسنی, خلاصه تاریخ تونس, ج1, ص156-157, تونس, 1373ق.
اختلاف بر سر حاکمیت جزیر جربه در 1209ق منجر به زد و خورد میان تونس و ایالت طرابلس شد.[116] عبدالوهاب, حسن حسنی, خلاصه تاریخ تونس, ج1, ص157, تونس, 1373ق.
در 1222ق/1808م, دو ایالت الجزایر و تونس بر سر اختلافات مرزی با هم وارد جنگ شدند و کار با پیروزی تونس به پایان رسید. در 1226ق, شورش سربازان ینی‌چری به شدت سرکوب شد.[117] عبدالوهاب, حسن حسنی, خلاصه تاریخ تونس, ج1, ص158, تونس, 1373ق.
حموده پاشا حسینی
در دوران حموده پاشا حسینی (حک 1196-1229ق/1782-1814م), پس از روی کار آمدن ناپلئون در فرانسه, روابط حسنه میان تونس و فرانسه برقرار شد. همچنین میان تونس و دانمارک, اسپانیا, هلند و ایالات متحد آمریکا معاهدات تجاری و دریایی منعقد گردید.
[118] عبدالوهاب, حسن حسنی, خلاصه تاریخ تونس, ج1, ص159, تونس, 1373ق.
در 1231ق/1816م شورش مجدد ینی‌چریان به شدت سرکوب, و به نقش آن‌ها در حیات سیاسی تونس پایان داده شد.[119] گاه‌شمار رویدادهای تاریخ معاصر خاورمیانه, تهران, ج1, ص254, 1369ش.
در 1819م, پس از تشکیل کنفرانس دولتهای غربی در اکس‌لاشاپل برای جلوگیری از دریازنی و تجارت برده (محرم 1233/ نوامبر 1818) کشتی‌های انگلیسی و فرانسوی در سواحل تونس لنگر انداختند و فرانسه و انگلستان متفقاً خواستار اجرای مقررات کنفرانس اکس لاشاپل شدند.
[120] گاه‌شمار رویدادهای تاریخ معاصر خاورمیانه, تهران, ج1, ص255, 1369ش.
اختلافات مرزی میان تونس و الجزایر نیز در 1236ق/1821م, با وساطت نمایند دولت عثمانی حل شد.[121] گاه‌شمار رویدادهای تاریخ معاصر خاورمیانه, تهران, ج1, ص255, 1369ش.
در 1243ق/1827م ناوگان جنگی تونس به دستور حسین بای دوم برای کمک به دولت عثمانی در نبرد با جدایی‌طلبان یونان گسیل شد و بخش اعظم این ناوگان در نبرد مشهور ناوارینو از بین رفت.
[122] گاه‌شمار رویدادهای تاریخ معاصر خاورمیانه, تهران, ج1, ص79, 1369ش.
پس از تصرف الجزایر به دست قوای فرانسه (12 ذیحج 1245ق/4 ژوئن 1830م), در جنگ‌های میان مبارزان الجزایری و اشغالگران فرانسوی, حسین بای بی‌طرفی در پیش گرفت
[123] عبدالوهاب, حسن حسنی, خلاصه تاریخ تونس, ج1, ص163-164, تونس, 1373ق.
و حتی از پیاده شدن نیروهای دریایی عثمانـی ــ کـه بـرای دفـاع از الجـزایر گسیل شده بودنـد ــ در سواحل تونس ممانعت کرد.[124] گاه‌شمار رویدادهای تاریخ معاصر خاورمیانه, تهران, ج1, ص255, 1369ش.
با این حال, این همراهی‌ها مانع از سیاست‌های توسعه‌طلبان فرانسه در تونس نشد و دولت فرانسه در 17 صفر 1246ق/ 8 اوت 1830م با تحمیل قراردادی بر تونس به نظارت‌های دریایی و بازرگانی تونس پایان داد و کاپیتولاسیون را در تونس برقرار کرد.[125] گاه‌شمار رویدادهای تاریخ معاصر خاورمیانه, تهران, ج1, ص255-256, 1369ش.
با تشدید ضعف دولت عثمانی و گسترش نفوذ فرانسه در شمال افریقا, روند جدایی تونس از باب‌عالی نیز آغاز شد. در 1246ق/1830م به دستور حسین بای, زبان عربی جایگزین زبان ترکی در مکاتبات رسمی شد.
[126] گاه‌شمار رویدادهای تاریخ معاصر خاورمیانه, تهران, ج1, ص255-256, 1369ش.
این روند در دوران احمدبای (حک 1253-1271ق/1837- 1855م) شتاب و شدت بیشتری گرفت و موجب نگرانی دولت عثمانی شد. در 1256ق/1840م دولت عثمانی برای نشان دادن حاکمیت خود بر تونس با اعزام فرستاده‌ای از احمدبای خواست تا مفاد خط شریف گلخانه را در تونس, به عنوان یکی از ایالات عثمانی, مجری دارد.[127] گاه‌شمار رویدادهای تاریخ معاصر خاورمیانه, تهران, ج1, ص257, 1369ش.
هم در این سال عبدالمجید اول, سلطان عثمانی با ارسال خلعت و نشان, و صدور فرمان پاشایی و اعطای لقب مشیر به احمدبای[128] گاه‌شمار رویدادهای تاریخ معاصر خاورمیانه, تهران, ج1, ص257, 1369ش.
تلاش کرد تا وی را در حوز نفوذ و اطاعت خود نگه دارد.در این میان دولت فرانسه سعی می‌کرد روند جدایی را تشدید کند؛ در جریان دیدار احمدبای از فرانسه (16 ذیقعد 1262ق/5 نوامبر 1846م) لوئی فیلیپ, پادشاه فرانسه, از وی هم‌چون رئیس یک کشور مستقل, استقبال کرد.
[129] گاه‌شمار رویدادهای تاریخ معاصر خاورمیانه, تهران, ج1, ص257, 1369ش.
[130] بن‌عامر, احمد, تونس عبرالتاریخ, ج1, ص295, تونس, 1960م.
در مخالفت و رقابت با این سیاست فرانسه, دولت انگلستان دیدار احمدبای از آن کشور را به حضور سفیر عثمانی در مراسم استقبال منوط کرد.[131] گاه‌شمار رویدادهای تاریخ معاصر خاورمیانه, تهران, ج1, ص257, 1369ش.
[132] بن‌عامر, احمد, تونس عبرالتاریخ, ج1, ص295, تونس, 1960م.
احمدبای نیز از مسافرت به انگلستان صرف‌نظر نمود. روند جدایی تونس از عثمانی تا تحت‌الحمایگی تونس ادامه داشت, و بایهای تونس در دوران پیش از تحت‌الحمایگی, قلمرو حکومت خود را (پادشاهی تونس) (المملکه التونسیه), و خود را نیز پادشاه (صاحب المملکه التونسیه) می‌نامیدند.[133] ابن‌خوجه, محمد, صفحات من تاریخ تونس, به کوشش حمادی ساحلی و جیلانی ابن حاج یحیی, ج1, ص62-64, بیـروت, 1986م.
با این حال تونس, هیچ‌گاه رسماً از امپراتوری عثمانی جدا نشد. از این نظر وضعیت تونس و بایهای خاندان حسینی به وضعیت مصر و خدیوان خاندان محمدعلی شباهت داشت.حکومت احمدبای
دور حکومت احمدبای, دور اصلاح و نوسازی تونس بود, و روندی که از مدت‌ها پیش در عثمانی و مصر آغاز شده بود, به تونس هم کشیده شد. در تونس نیز هم‌چون عثمانی و مصر, نوسازی با تجدید سازمان ارتش آغاز شد, و سپس به حوزه‌های دیگر رسید. در 1256ق/1840م, مدرس حربی باردو, به منظور تعلیم و تنظیم سپاه به شیو جدید اروپایی تأسیس شد و افسران فرانسوی در این مدرسه به کار پرداختند.
[134] Morsy, M, North Africa 1800,1900, London, 1984, ج1, ص184.
همچنین احمدبای اقداماتی را برای توسعه و تجهیز نیروی دریایی تونس در پیش‌گرفت و یک سال بعد اولین کشتی بخار از فرانسه خریداری شد.در سال‌های پایانی نیم اول سد 19م نیروی دریایی تونس با کمک افسران دریایی فرانسه توسعه یافت و شمار کشتی‌های بخار ناوگان دریایی تونس به 6 فروند رسید. در جنگ معروف کریمه میان روسیه و عثمانی (1270ق/1854م) تونس, نیروی دریایی خود را به کمک عثمانی فرستاد.
[135] Morsy, M, North Africa 1800,1900, London, 1984, ج1, ص184.
[136] گاه‌شمار رویدادهای تاریخ معاصر خاورمیانه, تهران, ج1, ص257, 1369ش.
در 1843م در برنامه‌های آموزشی جامع زیتونه اصلاحاتی انجام شد.[137] گاه‌شمار رویدادهای تاریخ معاصر خاورمیانه, تهران, ج1, ص257, 1369ش.
در 1262ق/1846م احمدبای با صدور فرمانی تجارت برده را در تونس ممنوع, و آزادی هم بردگان را در آن سرزمین اعلام کرد.[138] Morsy, M, North Africa 1800,1900, London, 1984, ج1, ص185.
در همین سال اولین خط تلگراف در تونس برقرار شد,[139] بن‌عامر, احمد, تونس عبرالتاریخ, ج1, ص312, تونس, 1960م.
و در 1847م نخستین بانک در تونس تأسیس یافت.[140] گاه‌شمار رویدادهای تاریخ معاصر خاورمیانه, تهران, ج1, ص258, 1369ش.
محمدبای دوم
روندنوسازی و اصلاحات در دوران محمدبای دوم (حک 1271-1275ق/1855-1859م) و محمد صادق بای (حک 1275-1305ق/1859-1882م) ادامه یافت. مهم‌ترین اقدام اصلاحی این دوران صدور فرمان عهدالامان بود (10 سپتامبر 1857) که به موجب آن کلی شهروندان تونسی صرف‌نظر از مذهبشان برابر شناخته می‌شدند.
[141] Morsy, M, North Africa 1800,1900, London, 1984, ج1, ص186.
[142] بن‌عامر, احمد, تونس عبرالتاریخ, ج1, ص295, تونس, 1960م.
[143] عبدالوهاب, حسن حسنی, خلاصه تاریخ تونس, ج1, ص172, تونس, 1373ق.
بر اساس این فرمان که 11 بند داشت, برای نخستین‌بار یک شورای شهر (مجلس البلدی) در تونس تشکیل شد (محرم 1275/ اوت1858). 3 سال بعد, فرمان عهدالامان تکمیل شد و به صورت قانون اساسی تونس درآمد. در این قانون اصل تفکیک قوا, و وجوه قو مقننه در نظر گرفته شده بود.[144] Morsy, M, North Africa 1800,1900, London, 1984, ج1, ص186.
[145] ثامر, حبیب, هذه تونس, به کوشش رشید ادریس و حمادی ساحلی, ج1, ص57, بیروت, 1408ق/1988م.
تونس نخستین کشور در جهان اسلام است که از قانون اساسی برخوردار شده است.[146] ثامر, حبیب, هذه تونس, به کوشش رشید ادریس و حمادی ساحلی, ج1, ص57, بیروت, 1408ق/1988م.
اقدامات محمدبای
نخستین خط آهن نیز در دوران محمدبای به وسیل یک شرکت ایتالیایی میان تونس و حلق الوادی کشیده شد
[147] بن‌عامر احمد, تونس عبرالتاریخ, ج1, ص296, تونس, 1960م.
و در دوران جانشین او محمدصادق بای, امتیاز‌های متعددی برای توسع شبک تلگراف و خطوط آهن میان مناطق مختلف تونس به فرانسه داده شد. در همین اوان, شرکت‌های دریایی اروپایی, خطوط منظم کشتیرانی میان تونس و بنادر اروپایی نظیر مارسی, جنوا, پالرمو و دیگر جاها برقرار کردند.[148] Morsy, M, North Africa 1800,1900, London, 1984, ج1, ص189.
اولین چاپخانه با حروف عربی نیز در این دوران وارد تونس شد. پیش از آن, و در عهد احمدبای چاپخان سنگی وارد تونس شده بود.
[149] ابن‌خوجه, محمد, صفحات من تاریخ تونس, به کوشش حمادی ساحلی و جیلانی ابن حاج یحیی, ج1, ص57, بیـروت, 1986م.
نخستین روزنامه در تونس, به نام الرائد التونسی در ژوئی 1860 منتشر شد.[150] Morsy, M, North Africa 1800,1900, London, 1984, ج1, ص186.
در 1861م, نخستین مجلس قانون‌گذاری تونس به نام مجلس اکبر تشکیل شد.[151] ثامر, حبیب, هذه تونس, به کوشش رشید ادریس و حمادی ساحلی, ج1, ص57, بیروت, 1408ق/1988م.
در همان سال خیرالدین پاشا, وزیر بحریه و دولتمرد اصلاح‌طلب تونسی, در رأس این مجلس قرار گرفت.[152] بن‌عامر, احمد, تونس عبرالتاریخ, ج1, ص302, تونس, 1960م.
مشکلات اقتصادی
هزین نوسازی, به‌ویژه در زمین تجدید سازمان ارتش و ناوگان دریایی, از طریق وضع مالیات‌های سنگین و فشار اقتصادی بر تود مردم تأمین می‌شد که این امر منجر به ناخشنودی مردم و در عین حال کاهش درآمد عمومی شد.
[153] عبدالوهاب, حسن حسنی, خلاصه تاریخ تونس, ج1, ص171, تونس, 1373ق.
در نتیجه حکومت به گرفتن وام‌هایی با بهره‌های کمرشکن از دولت‌ها و بانک‌های اروپایی روی آورد,[154] عبدالوهاب, حسن حسنی, خلاصه تاریخ تونس, ج1, ص174, تونس, 1373ق.
[155] Morsy, M, North Africa 1800,1900, London, 1984, ج1, ص190-192.
و برای بازپرداخت اصل و فرع این وام‌ها دوباره مالیات‌ها را افزایش داد.[156] عبدالوهاب, حسن حسنی, خلاصه تاریخ تونس, ج1, ص174, تونس, 1373ق.
[157] Morsy, M, North Africa 1800,1900, London, 1984, ج1, ص190-192.
قیام مسلحان قبایل و روستانشینان تونسی در 1281ق/1864م, به رهبری علی بن غذا نتیج همین افزایش مالیات‌ها بود.[158] عبدالوهاب, حسن حسنی, خلاصه تاریخ تونس, ج1, ص174-175, تونس, 1373ق.
ناکارآمدی اصلاحات, ناتوانی در بازپرداخت دیون خارجی و فساد مالی در طبق حاکم, مداخل روزافزون دولتهای رقیب اروپایی به ویژه فرانسه و انگلستان را در پی داشت.
[159] Morsy, M, North Africa 1800,1900, London, 1984, ج1, ص188-189.
حضور چشمگیر مهاجران اروپایی (مالتی, فرانسوی و ایتالیایی) و نیز اقلیت نیرومند یهودیان بومی تونس, عامل دیگری برای مداخل کنسول‌های انگلستان و فرانسه به بهان دفاع از حقوق آنان بود.[160] ثامر, حبیب, هذه تونس, به کوشش رشید ادریس و حمادی ساحلی, ج1, ص60, بیروت, 1408ق/1988م.
[161] Morsy, M, North Africa 1800,1900, London, 1984, ج1, ص188.
شمار مهاجران اروپایی از دو هزارتن در 1215ق/1800م, به 12 هزار تن در 1272ق/1856م رسید.[162] Morsy, M, North Africa 1800,1900, London, 1984, ج1, ص185.
برخی از این مهاجران با جذب شدن در جامع تونس و راه یافتن به دربار بای‌ها, به مقامات بالایی در حاکمیت دست یافتند؛ از جمله جوزپّه رافّو و پسرش فلیچه رافو که یکی بعد از دیگری به وزارت خارج تونس رسیدند.[163] Morsy, M, North Africa 1800,1900, London, 1984, ج1, ص185.
در 1286ق/1869م, برای تعیین تکلیف بدهی‌های خارجی تونس و نحو حل و فصل آن, یک کمیسیون چند ملیتی با شرکت نمایندگانی از فرانسه, انگلستان و ایتالیا به ریاست خیرالدین پاشا, دولتمرد معروف و اصلاح‌طلب تونسی, تشکیل شد. در این زمان بدهی خارجی تونس بالغ بر 125میلیون فرانک طلا بود.
[164] Morsy, M, North Africa 1800,1900, London, 1984, ج1, ص182.
[165] ثامر, حبیب, هذه تونس, به کوشش رشید ادریس و حمادی ساحلی, ج1, ص61, بیروت, 1408ق/1988م.
وزارت خیرالدین پاشا
با وخیم‌تر شدن اوضاع مالی, محمدصادقبای, مصطفی خزانه‌دار, نخست وزیر (وزیر اکبر) ناموفق و مختلس را وادار به استعفا کرد (1290ق/1873م). خزانه‌دار پس از برکناری محکوم به پرداخت 30 میلیون فرانک به خزان تونس شد.
[166] بن‌عامر, احمد, تونس عبرالتاریخ, ج1, ص272, تونس, 1960م.
[167] Morsy, M, North Africa 1800,1900, London, 1984, ج1, ص193.
جانشین او خیرالدین پاشای اصلاح‌طلب و نوگرا بود.[168] بن‌عامر, احمد, تونس عبرالتاریخ, ج1, ص273, تونس, 1960م.
خیرالدین به اصلاح امور اقتصادی, سیاسی, قضایی, بازرگانی و کشاورزی پرداخت؛ نهادهای خدمات شهری, بهداشتی و قضایی جدیدی را تأسیس کرد[169] Morsy, M, North Africa 1800,1900, London, 1984, ج1, ص273-274.
[170] عبدالوهاب, حسن حسنی, ج1, ص176-177, خلاصه تاریخ تونس, تونس, 1373ق.
برای تقویت و توسع کشاورزی بخشی از زمین‌های دولتی را میان کشاورزان تقسیم نمود[171] ثامر, حبیب, ج1, ص83, هذه تونس, به کوشش رشید ادریس و حمادی ساحلی, بیروت, 1408ق/1988م.
[172] عبدالوهاب, حسن حسنی, خلاصه تاریخ تونس, ج1, ص176, تونس, 1373ق.
از دخالت کنسول‌های اروپایی (انگلستان و فرانسه) در امور تونس جلوگیری, و دست وابستگان با آنان را از امور کوتاه کرد.[173] Morsy, M, North Africa 1800,1900, London, 1984, ج1, ص194.
مهم‌ترین اقدام خیرالدین در زمین فرهنگی و آموزشی تأسیس مدرس صادقیه (نخستین دانشگاه تونس) در ذیحج 1291/ ژانوی 1875 بود که استادانی از عثمانی, فرانسه و ایتالیا در رشته‌های مختلف علوم جدید برای تدریس در آن دعوت شده بودند.
[174] ابن‌خوجه, محمد, صفحات من تاریخ تونس, به کوشش حمادی ساحلی و جیلانی ابن حاج یحیی, ج1, ص311, بیـروت, 1986م.
[175] عبدالوهاب, حسن حسنی, خلاصه تاریخ تونس, ج1, ص177, تونس, 1373ق.
حمله فرانسه به تونس
مشکلات داخلی, مخالفت درباریان سنتی و کارشکنیهای نمایندگان دولتهای اروپایی, به ویژه فرانسه, سرانجام منجر به استعفای خیرالدین پاشا در ژوئی 1877, و رفتن او به عثمانی گردید. پس از او مصطفی بن اسماعیل به وزارت کبری رسید. یک سال بعد مصطفی خزانه‌دار, مخالف دیرین خیرالدین و از طرفداران فرانسه, نخست‌وزیر تونس شد.
[176] Morsy, M, North Africa 1800,1900, London, 1984, ج1, ص197.
[177] عبدالوهاب, حسن حسنی, خلاصه تاریخ تونس, ج1, ص177, تونس, 1373ق.
از آن پس فرانسه مترصد فرصتی بود تا کار تونس را یکسره کند. دولتهای اروپایی نیز در کنفرانس برلین (1295ق/ 1878م) که برای بررسی (مسئل شرق) تشکیل شده بود, دربار باز گذاشتن دست فرانسه در اشغال تونس توافق کرده بودند.
[178] Morsy, M, North Africa 1800,1900, London, 1984, ج1, ص199.
[179] ثامر, حبیب, هذه تونس, به کوشش رشید ادریس و حمادی ساحلی, ج1, ص59-60, بیروت, 1408ق/1988م.
[180] زیاده, نقولا, تونس فی عهد الحمایه من 1881-1934م, ج1, ص109-113, معهدالدراسات العربیه العالیه, 1963م.
در جمادی‌الاول 1298/آوریل 1881, دولت فرانسه به بهان ناتوانی دولت تونس در برقراری نظم در مرزهای تونس و الجزایر, 30هزار تن از نیروهای فرانسوی را از راه زمین و دریا وارد تونس کرد. نیروهای فرانسوی به فرماندهی ژنرال برِئار, بای را در قصر باردو محاصره کردند. چند ساعت بعد, محمدصادقبای مجبور به امضای معاهده‌ای شد
[181] زیاده, نقولا, تونس فی عهد الحمایه من 1881-1934م, ج1, ص134, معهدالدراسات العربیه العالیه, 1963م.
که به موجب آن تونس تحت‌الحمای فرانسه قرار گرفت (11 رجب 1298م/12 م 1881م).مفاد این معاهده که به معاهد باردو معروف شد, از پیش با هماهنگی و صلاحدید وزیر اکبر تونس, مصطفی خزانه‌دار, تنظیم شده بود. این معاهده, دو سال بعد با امضای معاهد مرسی (معاهد تحت‌الحمایگی) در 8 ژوئن 1882 میان علی‌بای, جانشین محمدصادق و پل‌کامبون, نمایند دولت فرانسه تثبیت و تقویت شد. (برای اطلاع از نص هر دو معاهده)
[182] زیاده, نقولا, تونس فی عهد الحمایه من 1881-1934م, معهدالدراسات العربیه العالیه, 1963م.
[183] Morsy, M, North Africa 1800,1900, London, 1984, ج1, ص200.
تونس در دوران تحت‌الحمایگی
پس از محمدصادقبای, 8 بای دیگر از خاندان حسینی بر تونس پادشاهی کردند. در تمام دور تحت‌الحمایگی (1881-1957م/1260-1336ش), بایهای تونسی جز مقامی تشریفاتی نبودند. بر مبنای معاهده‌های باردو و مرسی هم امور تونس, اعم از داخلی و خارجی, زیرنظر (نمایند مقیم) فرانسه اداره می‌شد. وزرای تونسی دولت تحت‌الحمایه نیز با موافقت نمایند مقیم انتخاب می‌شدند و اوامرشان بدون موافقت مستشاران فرانسوی نفاذ نداشت.
[184] بن‌عامر, احمد, تونس عبرالتاریخ, ج1, ص314-316, تونس, 1960م.
در طول سال‌های تحت‌الحمایگی, سیاست (فرانسوی کردن) تونس اصلی‌ترین رویکرد فرانسه در تونس بود. نظام تحت‌الحمایگی با اتخاذ سیاست‌های مدنی, اجتماعی, اقتصادی, فرهنگی و آموزشی و نیز تشویق فرانسویان به مهاجرت و اقامت در تونس و برتری‌دادن به آن‌ها در حیات اجتماعی و اقتصادی تونس, تلاش داشت تا سرزمین و مردم تونس را هر چه بیشتر (فرانسوی) کند.
[185] ثامر, حبیب, هذه تونس, به کوشش رشید ادریس و حمادی ساحلی, ج1, ص133-136, بیروت, 1408ق/1988م.
دولت تحت‌الحمایه, ادارات و نهادهای مدرن اقتصادی, انتظامی, اجتماعی, فرهنگی و بهداشتی ایجاد نمود, اما در تمام این ادارات کارمندان عالی‌رتبه و دارندگان مناصب مهم از میان فرانسویان مقیم تونس و یهودیان تونسی که تابعیت فرانسه را پذیرفته بودند, انتخاب می‌شدند.[186] بن‌عامر, احمد, تونس عبرالتاریخ, ج1, ص324-326, تونس, 1960م.
در 1314ق/1896م نظام تحت‌الحمایگی مجلسی به نام (مجلس شورا) تأسیس کرد. اعضای این مجلس همگی از فرانسویان مقیم تونس بودند و مستقیماً از سوی (نمایند مقیم) انتخاب می‌شدند.
[187] ثامر, حبیب, هذه تونس, به کوشش رشید ادریس و حمادی ساحلی, ج1, ص70-71, بیروت, 1408ق/1988م.
در 1325ق/1907م, تغییراتی در مجلس شورا داده شد و مقرر گردید که مجلس شورا با 52 عضو متشکل از 32 فرانسوی منتخب از سوی فرانسویان مقیم تونس و 16 تونسی منصوب از جانب (نمایند مقیم) تشکیل شود.[188] ثامر, حبیب, هذه تونس, به کوشش رشید ادریس و حمادی ساحلی, ج1, ص70-71, بیروت, 1408ق/1988م.
در دور تحت‌الحمایگی, بر شمار روزنامه‌ها و نشریات افزوده شد؛ شبک برق‌رسانی توسعه یافت و با گسترش مدارس, ازدیاد شمار فرانسویان مقیم, پیدایش سینما و تئاتر, حیات اجتماعی مردم تونس نیز متحول شد, و سطح زندگی جمعیت بومی تونس در این دوره بالاتر رفت.
[189] بن‌عامر, احمد, تونس عبرالتاریخ, ج1, ص325, تونس, 1960م.
جنبش استقلال و آزادی‌خواه دستور
هم‌زمان با گسترش جنبش استقلال‌خواهی در تونس, عبدالعزیز ثعالبی و یارانش حزب آزاد دستور (الحزب الحر الدستور) را تأسیس کردند. حزب مدتی به شکل مخفیانه فعالیت می‌کرد, اما سرانجام در 17 رمضان 1338ق/3 ژوئن 1920م رسماً اعلان موجودیت کرد.
[190] بن‌عامر, احمد, تونس عبرالتاریخ, ج1, ص372, تونس, 1960م.
[191] Perkins, K J, Tunisia, Crossroads of the Islamic and European Worlds, London, 1986, ج1, ص98.
در 2شوال 1338ق/18ژوئن 1920م, 40 تن از شخصیت‌های ملی و استقلال‌خواه تونس با محمدناصربای دیدار کردند و بای در این دیدار از اقدامات آنان پشتیبانی کرد.[192] بن‌عامر, احمد, تونس عبرالتاریخ, تونس, 1960م.
مقامات فرانسوی در 28 ژوئی همان سال ثعالبی را به اتهام توطئه بر ضد امنیت دستگیر و زندانی کردند.
[193] ساحلی, حمادی, ج1, ص287, فصول فی التاریخ و الحضاره, بیروت, 1992م.
چندماه بعد ثعالبی آزاد شد. در 11 جمادی الاول 1339ق/21ژانوی 1921م, گروه دیگری از شخصیت‌های تونسی با لوسین‌سان, نمایند مقیم فرانسه در تونس, دیدارکردند و خواهان برقراری دولتی قانونی و مسئول در برابر نمایندگان منتخب شدند,[194] بن‌عامر احمد, تونس عبرالتاریخ, ج1, ص375, تونس, 1960م.
اما لوسین‌سان این درخواست‌ها را رد کرد. در ژوئی 1923م پس از آن‌که مقامات فرانسوی شماری از روزنامه‌ها را بستند و عده‌ای از فعالان حزب دستور را دستگیر کردند, ثعالبی پنهانی تونس را ترک کرد.[195] Perkins, K J, Tunisia, Crossroads of the Islamic and European Worlds, London, 1986, ج1, ص99-100.
[196] ساحلی, حمادی, ج1, ص289, فصول فی التاریخ و الحضاره, بیروت, 1992م.
در دسامبر 1924, سندیکای سراسری کارگران تونس (جامعه عموم‌العماله التونسیه) پایه‌گذاری شد. رهبران سندیکا تلاش کردند با حزب دستور و سایر گروه‌ها