بخشی از متن پاورپوینت قوت القلوب (کتاب) :
پاورپوینت قوت القلوب (کتاب)
قوت القلوب مهمترین اثری است که از ابوطالب محمد بن علی مکی بر جای مانده و از آغاز همواره از شهرت و اعتباری خاص برخودار بوده است. (ابوطالب مکی زاهد و عارفی که در اصل از مردم جبل ایران بود و چون در مکه پرورش یافته بود, به مکی معروف شد.
فهرست مندرجات
1 - نام کتاب2 - معرفی اجمالی مولف
3 - موضوع کتاب
4 - آرا و ابتکارات
5 - نقدها
6 - نسخه حاضر
7 - پانویس
8 - منبع
نام کتاب
همانگونه که مولف آن شیخ ابوطالب محمد بن علی مکی در اول کتاب تصریح نموده است, نام کامل آن (قوت القلوب فی معامله المحبوب و وصف طریق المرید الی مقام التوحید) می‌باشد. لکن به (قوت القلوب) شهرت پیدا کرده است.
(این کتاب مهمترین اثری است که از ابوطالب بر جای مانده و از آغاز همواره از شهرت و اعتباری خاص برخودار بوده است. گرچه بعضی از مولفان متشرع چون ابن جوزی
[1] ابن جوزی, المنتظم, ج7, ص189.
و ابن تیمیه -که وی ابوطالب را بیش از سایر صوفیه به کتاب و سنت مقید می‌داند[2] ابن تیمیه, مجموعه الرسائل و المسائل, ج5, ص256.
- بر برخی از احادیث این کتاب خرده گرفته, و آنها را بی اصل دانسته‌اند[3] ابن کثیر, البدایه و النهایه, ج11, ص319.
و خطیب بغدادی نکات قوت القلوب را در باب صفات, ناشایست و ناروا شمرده است,[4] خطیب بغدادی, تاریخ بغداد, ج3, ص89.
اما عین القضاه همدانی گوید که ابوطالب را در این علوم, کلامی است که پیش از آن کسی را نبوده[5] عین‌القضاه همدان, تمهیدات, ص 26.
و از آغاز اسلام در این علم کتابی چون قوت القلوب تصنیف نشده است.[6] عین‌القضاه همدانی, تمهیدات, ص 18.
[7] جامی, نفحات الانس, ص 122.
از قول ابوالحسن شاذلی نقل کرده‌اند که (کتاب الاحیا یورثک العلم و کتاب القلوب یورثک النور) (یعنی کتاب احیا غزالی به تو دانش می‌دهد و کتاب قوت القلوب به تو نور می‌بخشد). و نیز (علیکم بالقوت فانه قوت) (یعنی بر شما باد به قوت القلوب زیرا آن غذای دلهاست)
[8] ابن عطا الله, 179-180.
و ابن عباد رندی این کتاب را از هر جهت بر دیگر کتب صوفیه مقدم می‌شمارد.قوت القلوب را می‌توان روشن‌ترین و کامل‌ترین بیان تصوف زاهدانه سده‌های اولیه و از نخستین کوششهای جامع و منظم در تطبیق و سازگار کردن آداب و آرا صوفیه با موازین شریعت به شمار آورد.
تاریخ تالیف این کتاب به درستی معلوم نیست, ولی چون در آن ابوالحسن بن سالم را چون درگذشتگان با عبارت رحمه الله یاد می‌کند, می‌توان گفت که زمان نگارش آن بعد از 360 ق بوده است).
[9] دائره المعارف بزرگ اسلامی, ج 5, ص631.
معرفی اجمالی مولف
نام کامل او همانگونه که در عنوان و اول کتاب آمده است (الشیخ ابوطالب محمد بن علی بن عطیه الحارثی المکی) می‌باشد.
(ابوطالب مکی زاهد و عارفی که در اصل از مردم جبل ایران بود و چون در مکه پرورش یافته بود, به مکی معروف شد.
[10] خطیب بغدادی, تاریخ بغداد, ج3, ص89.
[11] ابن خلکان, وفیات الاعیان, ج4, ص303.
[12] ذهبی, سیر اعلام النبلا , ج16, ص536.
با آنکه ابوطالب از مولفان مشهور صوفیه بوده است و در دوره‌های بعد همواره به اقوال و روایات او استناد می‌کرده‌اند, آگاهی در باره زندگانی و احوال شخصی او بسیار اندک است و مولفان کتابهای طبقات و تراجم صوفیه, چون ابونعیم اصفهانی, سلمی, قشیری, انصاری و عطار از او سخنی نگفته‌اند, اما از گستردگی و تنوع مطالب و موضوعاتی که در کتاب قوت القلوب او دیده می‌شود, چنین برمی آید که وی در اوایل عمر -و ظاهرا مدتی دراز- در علوم مرسوم زمان خود به تحصیل و تعلم مشغول بوده و خصوصا به استماع حدیث و روایت آن رغبت و توجه تمام داشته است. وی صحیح بخاری را نزد ابوزید استماع کرده و از عبدالله بن جعفر بن فارس اجازه روایت گرفته بود.
[13] ذهبی, تاریخ, ص127-128.
[14] ذهبی, سیر اعلام النبلا , ج16, ص537.
[15] ابن حجر, ج5, ص300.
و از کسانی چون ابوبکر آجری, علی بن احمد مصیصی, محمد بن عبد الحمید صنعانی و احمد ضحاک روایت می‌کرد, و کسانی چون عبد العزیز ازجی و محمد بن مظفر خیاط از او روایت کرده‌اند.[16] خطیب بغدادی, تاریخ بغداد, ج3, ص89.
[17] ابن جوزی, المنتظم, ج7, ص189.
[18] ذهبی, تاریخ, ص127.
[19] ذهبی, سیر اعلام النبلا , ج16, ص537.
ابوطالب روزگاری به ریاضتهای سخت عمر می‌گذرانده و گفته‌اند که سالها خوراکش برگ و ریشه گیاهان صحرا بوده است, تا جایی که رنگ چهره اش دگرگون شده بود.
[20] ابن خلکان, وفیات الاعیان, ج4, ص303.
[21] ذهبی, تاریخ, ص127.
[22] ذهبی, سیر اعلام النبلا , ج16, ص537.
نسبت ابوطالب در تصوف به دو واسطه از طریق ابوالحسن احمد و پدر او ابوعبدالله محمد بن سالم به سهل تستری (د 383 ق/896 م) می‌رسید
[23] جامی, نفحات الانس, ص121.
وی با ابن جلا نیز مصاحبت داشت و از او با عنوان شیخنا ابوبکر بن جلا یاد می‌کند[24] ابن جلا , ج2, ص153.
بعد از وفات ابوالحسن ابن سالم در بصره در فاصله سالهای 350 تا 360 ق/961-971 م
[25] ذهبی, العبر, ج2, ص109.
ابوطالب به نشر آرا او پرداخت و زعامت مذهب سالمیه را بر عهده گرفت. وی نخست در بصره و سپس در بغداد به وعظ و تبلیغ مشغول شد و مردم بسیار در مجالس او گرد می‌آمدند, اما گه گاه در سخنان او نکات و تعبیراتی شنیده می‌شد که با عقاید مردم سازگار نبود و مورد انکار و انتقاد متشرعان قرار می‌گرفت, چنانکه از او نقل کرده‌اند که می‌گفت: (لیس علی المخلوقین اضر من الخالق). از این رو به سخنان ناروا و بدعت آمیز متهم شد,مردم از او روی گردان شدند و ناگزیر تا پایان عمر دیگر مجلس نگفت:
[26] خطیب بغدادی, تاریخ بغداد, ج3, ص89.
[27] ابن خلکان, وفیات الاعیان, ج4, ص303.
[28] ابن جوزی, المنتظم, ج7, ص189.
وی در 386 ق در بغداد درگذشت و در جانب شرقی مقبره مالکیه به خاک سپرده شد.
[29] خطیب بغدادی, تاریخ بغداد, ج3, ص89.
[30] سمعانی, الانساب, ج12, ص417.
[31] ابن جوزی, المنتظم, ج7, ص190.
روش ابوطالب مکی در تصوف, چنانکه اشاره شد, بر مجاهدت و ریاضت نفس و بر زهد و ترک و تجرد مبتنی بوده است. وی جوع و سهر و صمت و خلوت را اساس سلوک می‌دانسته و ظاهرا در مواردی در این روش از حد اعتدال بیرون می‌رفته است,
[32] ابن جوزی, تلبیس, ص210.
[33] ابن خلکان, وفیات الاعیان, ج4, ص303.
[34] ذهبی, العبر, ج2, ص109.
[35] ذهبی, سیر اعلام النبلا , ج16, ص537.
اما از سوی دیگر در برخی موارد وسعت نظر و سماحت و اعتدال از خود نشان داده است, چنانکه بر خلاف استاد خود ابن سالم -که بایزید بسطامی را به سبب شطح معروف او تکفیر کرده بود-[36] سراج, ص390-395.
با یزید را از موحدان می‌داند[37] ابوطالب, ج2, ص148.
و نام او را در کنار نام عارفان بزرگی چون ابراهیم ادهم, شقیق بلخی و سهل تستری می‌آورد.ابوطالب از نمایندگان برجسته مکتب سالمیه به شمار می‌رود و بسیاری از آرا این مکتب از طریق او به صوفیه دوره‌های بعد و کسانی چون محمد غزالی, ابن برجان, ابوالحسن شاذلی و ابن عربی انتقال یافته است
[38] سینیون, ص300.
[39] سینیون, ص297.
[40] ابن عطا الله, ص179-180.
[41] غزالی, ص137.
[42] ابن تیمیه, مجموعه الرسائل و المسائل, ج1, ص84.
[43] دائره المعارف بزرگ اسلامی, ج 5, ص 630.
موضوع کتاب
موضوع این کتاب بیان مایحتاج مرید تا رسیدن به توحید است, اعم از فقه اصغر که فروع دین و تکالیف شرعی است, و فقه اوسط که علم اخلاق است و فقه اکبر که عقاید است, و تطبیق تصوف با تشرع و طریقت با شریعت است.
سید حیدر آملی در کتاب جامع الاسرار و منبع الانوار می‌فرماید:
(شریعت اسمی است که برای راههای الهی وضع شده است که مشتمل است بر اصول و فروع و رخصت‌ها و عزیمت‌ها, و طریقت عبارت است از عمل کردن به احوط و احسن و اقوم آن, و حقیقت عبارت است از ثابت شدن چیزی از طریق کشف و شهود و وجدان. به همین خاطر گفته شده که: شریعت آن است که خدا را عبادت کنی, و طریقت آن است که او را حاضر بدانی و حقیقت آن است که او را مشاهده نمایی.
پس بدانکه شریعت عبارت است از تصدیق افعال پیامبران با قلب و عمل نمودن به مفاد آنها, و طریقت عبارت است از تحقیق افعال و اخلاق ایشان بطور عملی و قیام نمودن به حقوق آنها, و حقیقت عبارت است از با ذوق احوال ایشان مشاهده شود و به آنها اتصاف پیدا شود. زیرا اسوه حسنه در آیه شریفه (لقد کان لکم فی رسول الله اسوه حسنه) جز به رعایت این سه مرتبه بطور واقعی و حقیقی, تحقق پیدا نمی‌کند زیرا اسوه حسنه عبارت است از قیام نمودن به ادا حقوق مراتب شرع حضرت رسول صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم که مشتمل بر هر سه می‌باشد, بدلیل این حدیث حضرت رسول صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم که فرمود: شریعت گفتار من, و طریقت رفتار من, و حقیقت احوال من... است).
[44] جامع الاسرار, ص 344-346.
آرا و ابتکارات
(قوت القلوب در حیات فکری و روحی بسیاری از عرفای دورانهای بعد, چون ابوحامد محمد عزالی, شهاب الدین سهروردی, ابوالحسن شاذلی و صوفیه طریقه شاذلیه, تاثیر کلی داشته و معمولا برای سالکان همچون کتاب راهنما و جامع احکام لوازم و شرایط سلوک به شمار می‌رفته است.
ابوحامد غزالی در تالیف احیا العلوم از طرح و شیوه تصنیف این کتاب پیروی کرده است و در هر دو کتاب بسیاری از آیات و احادیث و اخبار و نیز شماری از حکایات و روایاتی که در بیان مطالب به آنها استشهاد و استناد شده مشابه است.
ابوطالب در قوت القلوب بسیاری از آرا مکتب سالمیه را با بسط و تفصیل تمام باز گفته و در این کار جانب اعتدال را به نوعی مراعات کرده است که عرفای دوره‌های بعد در بیان مقاصد خود بدان نظر داشته و از آن بهره گرفته‌اند, چنانکه ابن عربی در بیان فرق میان