بخشی از متن پاورپوینت قوام‌الدين علي بن اسحاق طوسي :
خواجه نظام‌الملک طوسی
ابوالحسن علی بن اسحاق بن عباس طوسی, مکنّی به ابوعلی مقلب به (سیدالوزرا و قوام‌الدین) و مشهور به خواجه (نظام‌الملک طوسی), دانشمند و نویسنده قرن پنجم و وزیر نامدار دوره سلجوقی است.
[1] دهخدا, علی اکبر, لغت‌نامه دهخدا, ج14, ص22571, تهران, انتشارات دانشگاه تهران, 1377, چاپ دوم.
فهرست مندرجات
1 - ولادت2 - تحصیلات
3 - نقش نظام‌الملک در اقتصاد
4 - آثار و تالیفات
5 - دیدگاه‌های اقتصادی خواجه
5.1 - ماهیت و اساس دولت
5.2 - رابطه رفاه با بهره‌وری و کارآیی
5.3 - دخالت دولت در بازار
5.4 - نظارت بر بازار و نرخ‌ها
5.5 - مالکیت
5.6 - سیاست‌های حمایتی
5.7 - اشتغال نیروی کار و امنیت ملی
5.8 - عدل و عدالت
5.9 - برابری اقتصادی و اجتماعی
5.10 - عمران
5.11 - امنیت
5.12 - اصول مدیریت اداری
5.13 - ویژگی یک محتسب
6 - ناسیونالیست ایرانی یا برداشت غلط
7 - پانویس
8 - منبع
ولادت
وی در روز جمعه 21 ذی‌القعده سال 408 هجری در شهر نوقان طوس خراسان (بخشی از مشهد فعلی) دیده به جهان گشود.
[2] دمشقی, ابن کثیر, ابوالفدا , البدایه و النهایه, ج8, ص349, بیروت, المکتبه العصریه, 1426ه. ق/2005م, (11جلدی.
از آنجا که دانش‌اندوزی‌اش در شهر طوس (توس) بود, طوسی خوانده می‌شد.[3] حسن بن علی, (نظام‌الملک) ابوعلی, سیاست‌نامه, ص16, به‌کوشش جعفر شعار, تهران, امیر کبیر, 1385, چاپ سیزدهم.
تحصیلات
خواجه نظام‌الملک در کودکی به‌همراه پدر قرآن را ختم نمود. وی در همان سنین و در شهرهای طوس و نیشابور به تحصیل علوم پرداخت و در این خلال, برای تحصیل دانش به مرو سفر کرد و توفیق زیارت عارف بزرگ ابوسعید ابوالخیر در میمه نیشابور نصیبش گردید.
[4] آزاد ارمکی, تقی, اندیشه اجتماعی متفکران مسلمان, ص36, تهران, نشر جهاد, 1377, چاپ اول.
از آنجایی‌که پدرش از یاران محمود سبکتکین (غزنوی) به‌شمار می‌آمد, به‌علت وضعیت نامناسب مالی, خواجه نظام‌الملک هنگامی‌که 21 سال داشت, به غزنه رفت و در خدمت ابوعلی ابن‌شاذان وزیر آلب ارسلان درآمد؛ تا به‌عنوان کاتب نزد وی خدمت کند.[5] . حسن بن علی, (نظام‌الملک) ابوعلی, سیاست‌نامه, ص16.
ابن‌شاذان به‌هنگام وفاتش, به خواجه وصیت کرد که به خدمت سلطان آلب ارسلان درآید و او نیز چنین کرد. آلب ارسلان خواجه را هنگامی‌که 32 سال داشت به‌عنوان وزیر خویش برگزید و تمام کارهای مملکتی را به وی سپرد و سلطان هیچ امری را بدون مشورت وی انجام نمی‌داد. او در عهد وزارت خود, خدمات فرهنگی بسیار عظیمی را انجام داد که تا آن موقع در تاریخ سابقه نداشته است. وی علاوه بر رتق و فتق امور مملکتی و حل مشکلات عدیده اجتماعی و اخلاقی و سایر مسائل مملکتی, دست به ایجاد مدارسی زد که در تاریخ به‌نام وی به مدارس نظامیه مشهور است.[6] . آزاد ارمکی, تقی, اندیشه اجتماعی متفکران مسلمان, ص36.
مهم‌ترین آنها عبارتند از: (نظامیه بغداد موصل نیشابور بلخ هرات مرو آمل گرگان بصره شیراز و اصفهان)[7] دهخدا, علی اکبر, لغت‌نامه دهخدا, ج14, ص22572.
نظام‌الملک به‌مدت بیست سال در نظامیه نیشابور به تدریس اشتغال داشت و شاگردانی همچون امام محمد غزالی تربیت کرد. از بزرگ‌ترین دانشگاه‌هایی که خواجه تاسیس کرد, نظامیه بغداد بود که در آن زمان بیش از 6000 دانشجو داشت و در طول تاریخ, اساتید برجسته‌ای همچون امام محمد غزالی, سعدی شیرازی, ابواسحاق شیرازی و غیره در آن به امر تدریس اشتغال داشتند. وی علاوه بر ساختن دانشگاه, خدمات فراوان دیگری همچون آب انبار, گرمابه, بازار و بیمارستان‌ها را به جهانیان عرضه کرد و قرن پنجم را مبدل به شکوفاترین قرون فرهنگی اسلام ساخت. وی سرانجام در 10 رمضان 485 هنگامی که با اردوی شاهی از اصفهان به بغداد می‌رفت, در نزدیکی (صحنه) در کرمانشاه به‌دست کسی که رخت صوفیان را پوشیده بود با ضرب کارد بر سینه و رگش زخمی شد و یک روز پس از آن درگذشت و در بنای دارالبطیخ در محله احمدآباد اصفهان و در کوچه‌ای به‌نام خواجه نظام‌الملک مدفون گشت.
[8] دمشقی, ابن کثیر ابوالفدا , البدایه و النهایه, ج8, ص350.
نقش نظام‌الملک در اقتصاد
نظام‌الملک, بیش‌تر به‌عنوان یک مدیر اجرایی موفق معروف است؛ تا یک اندیشمند اقتصادی. اما ذکاوت و دارایت مدیریتی او باعث گسترش زیرساخت‌ها و توسعه اقتصادی امپراطوری اسلامی گشت. در حالی که مالیات‌های مناسبی از مردم اخذ می‌کرد, جاده‌ها نیز به‌موازات آن ساخته می‌شد. برای همین تعجب‌آور نیست که هم آلپ و هم ملک سلجوقیان از راهنمایی‌ها و ذکاوت این محقق بزرگ بهره‌مند می‌شدند. خلیفه عباسی القائم (1075–1030م) او را به لقب (راضی امیرالمومنین) ملقب کرد؛ لقبی که تا پیش از آن به هیچ وزیری اطلاق نشده بود و ملکشاه سلجوقی هم او را به‌دلیل مواجهه موفقیت‌آمیز با مشکلات مختلف و سختی‌هایی که به پادشاه وارد می‌آمد, با لقب (اتابک) خطاب نمود؛
[9] غزالی, عیدیت, اندیشه‌های اقتصادی نظام‌الملک طوسی, ص143- 144, از کتاب عقاید اقتصادی‌اندیشمندان مسلمان, ترجمه احمد شیبانی, تهران, دانشگاه امام صادق, 1385, چاپ اول.
اما با حسادت برخی اطرافیان شاه, در واپسین سال‌های پادشاهی ملکشاه میان او و خواجه اختلافاتی پیش آمد که سرانجام به کنار گذاشتن او از وزیری شد.آثار و تالیفات
مشهورترین کتاب خواجه (سیاست‌نامه) است و مؤلف آن, به‌عنوان نخستین نماینده بزرگ سیاست‌نامه‌نویسی در دوران اسلامی به‌شمار می‌رود.
[10] طباطبایی, سیدجواد, درآمدی فلسفی بر‌اندیشه سیاسی ایران, ص19, تهران, دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت امور خارجه, 1367.
نظام‌الملک فیلسوف سیاسی نبوده و مانند افلاطون و ارسطو و فارابی و ابن‌سینا و عامری فقط اصول نظری سیاست را بیان نکرده؛ بلکه اندیشه‌های او در سیاست‌نامه, ماخوذ از تجربه‌های عملی خود او در سیاست و نیز برخی از اصول‌ِ سیاست و حکومت اسلامی (به‌ویژه بر پایه‌ی فقه شافعی و اصول عقاید اشعری) بوده است.[11] حَلَبی, علی‌اصغر, تاریخ تمدن اسلام, ص469, تهران, اساطیر, 1372.
اهمیت کتاب سیاست‌نامه به اندازه‌ای است که اصول اساسی اعلام‌شده در این کتاب, هنوز هم راهنمای ملت‌ها و حکام در مسائل داخلی و ارتباطات با دیگر کشورها است. از دیگر کتاب‌های وی می‌توان به دستورالوزرا (وصایای خواجه نظام‌الملک) و (سفرنامه) اشاره کرد.دیدگاه‌های اقتصادی خواجه
خواجه نظام‌الملک دیدگاه‌های اقتصادی به‌خصوصی دارد.
ماهیت و اساس دولت
نظام‌الملک بر این عقیده است که دولت, نهادی اخلاقی است و وظیفه آن تامین خوبی‌ها برای دولت و ملت است. او دست‌یابی به منافع مادی و دنیوی مانند سعادت, رفاه و برابری را به‌عنوان هدف دولت اسلامی می‌داند. او بر همین اساس, در دستگاه حکومتی توانست به ایده‌های اسلامی خود جامه‌ی عمل بپوشاند.
[12] غزالی, عیدیت, اندیشه‌های اقتصادی نظام‌الملک طوسی, ص146.
رابطه رفاه با بهره‌وری و کارآیی
نظام‌الملک به‌خوبی از به هم‌پیوستگی سه عامل (رفاه, بهره‌وری و کارآیی) آگاهی داشت. به‌نظر وی, در حالت کلی مراقبت از رفاه جامعه باعث افزایش بهره‌وری مورد انتظار جامعه و سطح کارآیی آن می‌شود. عملکرد وی در دوران وزارت, نشان داد که او با تامین منافع مادی و رفاه کارگزاران و لشکریان خویش, بهره‌وری, بازدهی و کارآیی آنان را ارتقا داده است که آنها با انگیزه و تلاش بیشتری در مسیر تحقق اهداف خواجه گام بر می‌داشتند.
[13] غزالی, عیدیت, اندیشه‌های اقتصادی نظام‌الملک طوسی, ص147.
دخالت دولت در بازار
نظام‌الملک به‌صراحت دخالت دولت در بازار به منظور تامین منافع مصرف‌کنندگان را مطرح می‌کند. وی می‌نویسد: (غذا باید به مقدار کافی در دسترس باشد و دولت نیز موظف است غذای رایگان بین افراد نیازمند و فقیر جامعه توزیع کند. تولیدات کشاورزی نیز باید به مقداری باشد که هیچ کمبودی در تامین مواد غذایی وجود نداشته باشد. انبارهای غلّه دولتی باید پر باشد تا در هنگام وقوع بلایای طبیعی و یا سالی که کشاورزی وضعیت مناسبی ندارد, بتوان از این انبارها برداشت کرد. همچنین احتکار ضروریات مردم باید متوقف و محتکر جریمه شود و بالاخره ضروری است, بازار به‌گونه‌ای کنترل شود که منافع مصرف‌کنندگان تامین شود)
[14] غزالی, عیدیت, اندیشه‌های اقتصادی نظام‌الملک طوسی, ص147.
نظارت بر بازار و نرخ‌ها
خواجه, نظارت بر فعالیت‌های بازار را به‌عنوان یک اصل عملی برای موفقیت حکومت و دستگاه‌های اجرایی می‌داند و بیان می‌دارد که (به هر شهری محتسبی باید گماشت, تا ترازوها و نرخ‌ها را راست می‌دارد و خرید و فروخت‌ها می‌داند؛ تا‌اندر آن, راستی رود و هر متاعی که از اطراف آرند و در بازارها فروشند, احتیاط تمام کنند تا غِشّی و خیانتی نکنند و سنگ‌ها راست دارند… و اگر جز این کنند درویشان در رنج افتند)
[15] هدایتی, ابوالفضل, سلوک سیاسی نظام الملک, ش13, ص231, مجله حکومت اسلامی, پاییز 1378.
مالکیت
دیدگاه خواجه نظام‌الملک درباره مالکیت زمین تا حدودی با نظریه اسلامی مالکیت فاصله دارد؛ زیرا در اسلام مالکیت زمین متعلق به رئیس حکومت نیست؛ در حالی‌که نظام‌الملک اعتقاد دارد که این مالکیت متعلق به رئیس حکومت است. به‌عقیده وی, لازم بود که هم زمین و هم رعایای آن تحت حاکمیت مرکزی پادشاه یا رئیس حکومت قرار داشته باشند. به‌نظر او, اگر صاحب زمین نمی‌تواند وظایف خود را به‌درستی انجام دهد, باید زمین را از او بازپس گرفت. همچنین به‌نظر وی, صاحبان زمین هیچ حقی در تثبیت مقدار مالیات ندارند و فقط باید جمع‌آوری‌کننده مالیات‌ها باشند. هدف وی از این دستورات, کاهش قدرت صاحبان زمین و افزایش قدرت حاکم بوده است.
[16] صدیقی, نجات‌الله, بررسی کوشش‌های اخیر پیرامون مطالعه تاریخ تفکر اقتصادی در اسلام, ص88, از کتاب عقاید اقتصادی اندیشمندان مسلمان, ترجمه احمد شیبانی, تهران, دانشگاه امام صادق, 1385, چاپ اول.
سیاست‌های حمایتی
نظام‌الملک بر این عقیده است که دولت باید به‌کمک افراد تنگدست بشتابد و در جهت حمایت از آنها گام بردارد. وی می‌نویسد: (طبقه دهقانان باید به‌صورت ویژه مورد توجه قرار بگیرد و به آنها کمک شود. علاوه بر آن, لازم است که از آنان در مقابل کسانی که به‌صورت ظالمانه ب